Авар хъвай-хъвагӀи
Авар хъвай-хъвагIи ккола авар мацIалъул рагIаби хъвазе хIалтIизабулеб хъвавул система. Жиб бугебгIан мехалъ, эб букӀана чанго батӀияб графикияб аслуялда, цоцIул гуреб хисизеги гьабуна. Хакъа къоялъ буго кириллияб хъвавуда. Авар хъвавул историялда батIа гьабула чанго этап. Жакъа къоялде ратарал жалазда рекъон, аваралда гьарурал тIоцересел хъвай-хъвагIаял руго гуржи хатIалдалъун хъанчазда хъварал, XII–XIV гIасрабазда. КIиабилеб этап букIана XIV гIасруялдаса нахъе, 1928 соналде щвезегIан, гьеб мехалда хӀалтӀизабулеб букӀана гӀараб графика, жиб авар фонетикалда рекъезабизе кIудияб хӀалтӀи Хунзахъа Дибир-къадица гьабураб. Элдалъун хъвадарулаан авар литературалъул классикиял авторал, Инхоса ГӀалихӀажияв, БакьайчӀиса ЧӀанкӀа, МахӀмуд гIадал; 1917 соналде щвезегIан, къватIибе биччан букӀана авар гIажамалда хъвараб нусгниги тIехь. 1928 Соналъ авар мацIалъе бахъин латин графикалда бугеб алфавит, жиб цинги анцIго соналъ букӀараб. Гьеб хисун, 1938 соналъ, билIинабуна кириллияб хъвай-хъвагIи, жиб жакъа къоялъги хIалтIизабулеб бугеб.
История
[хисизабизе | код хисизабизе]Гуржи хъвай
[хисизабизе | код хисизабизе]Авар хъвавул бищун некӀсияб гӀараслъун рикIкIуна Хунзахъ мухъалда батараб лъабго хъанчида бугеб хъвай-хъвагIай, жибги гуржи ва авар мацIалда гьабураб. ТӀоцебесеб хъанч батана Гьалла, элъул декрипция гьабуна Арнолд Чикобаваца 1940 соналъ.[1] Цоги хъанч батана Хунзахъ, ТӀад-рагӀал абулеб бакӀалда,[2] элтӀа хъвараб жо цIалана Того Гудаваца.[3] ГьоцӀалӀ батараб буссинабуна Илясил Шигьабудиница.[4] Гьел хъвай-хъвагIаял гьарурал руго XII–XIV гIасрабазда.[2]
Бищун цӀар рагӀараб хъанч ккола Гьалла батараб. Эб буго хъахӀаб ганчӀил гьабураб, 22.3 см халалъи, 17 см гӀеблъи бугеб. КӀиго мацӀалда гьабураб тӀахъвай гӀуцӀун буго 11 мухъидалъун. Гуржи мацӀалъулаб буго асомтаврули хъвавуда, тӀасаги гъоркьаги, аваралъ хъвараб — нусхуриялда, хъанчил бакьулӀ.[2] Чикобавада рекъон, аваралъ хъварал мухъал (4–7) руго:[a]
ⴑⴀⴐⴉⴄⴊⴈ: ⴜⴍⴁ ⴇⴄⴂ / ⴈ: ⴁⴍⴒⴁ ⴙⴍⴠⴊⴒⴀ ⴐⴄ / ⴅ: ⴙⴠⴄ / ⴑⴈⴒⴀ
СаркӀели: цӀоб тег- / и: ботӀ<а>б чогьлтӀа: ро- / в: чи гье- / ситӀа
ХӀапизовасда рекъон, гьанжесебе авар мацӀалде эл руссинаризе бегьула хадусеб куцалда: "СаркӀели, цӀоб теги тӀолго гӀагаразда, росасда". БукӀине бегьула, теги абун хъвай лъеги-ялъул бакӀалда, щай гурелъул гуржи хъвавуда гьечӀо авар ⟨лъ⟩ бихьизабизе батӀаго бугеб хӀарп.[2]
КӀиабилеб хъанч буго гьединго хъахӀаб ганчӀил гьабураб, элъул борхалъи буго 16 см, 9.5 см. Цебеселдаго гӀадин тӀаса мухъалги, тӀарамагъадисеб цо мухъги руго гуржиялъ хъван, бакьулӀ ругел 9–12 мухъазда руго авар рагӀаби. ХӀалтӀизарун руго мргловани ва нусхури хъваял.[3] ИчӀабилеб мухъил тӀоцересел хӀарпал тӀаса ун руго, гьединлъидал рагӀул кӀал цӀализе щолеб гьечӀо, амма эб букӀине бегьула чиясул цӀарлъун.[2] Хъвай-хъвагӀай хадусеб:
ⴇⴄⴂⴈ / ⴒⴀ: ⴇⴈⴋⴀ / ⴊⴀⴒⴀ ⴜ / ⴍⴁ ⟨ⴇⴄ⟩ⴂ⟨ⴈ⟩ ⴀ⟨ⴋⴈ⟩ⴌ
...бери / -тӀа: тима / латӀа цӀ / -об [те]г[и] a[ми]н
...беритӀа, лъималазда цӀоб теги, амин.
Буго гьединго 1928 соналъ ГӀурада батараб ганчӀил рекел тӀад хъвай-хъвагӀигун, жиб асомтаврулиялда гьабураб:
⟨...⟩Ⴀ : ჀႠႰႳ⟨...⟩ / ⟨...⟩Ⴊ : ႢႨႫႳ ႥႠ⟨...⟩ / ⟨...⟩Ⴓ : ႳႪႳ ႫႳ ႫႰႫ / ⟨...⟩ႠႱႧႠႰႨႪ : ႥႠႺ
ТӀоцебе гьеб эпиграфикалъул анализ гьабуна Николай Маррица 1924 соналъ, амма гьесул макъаладул къватӀибе бахъана 1947 соналъ, жив Марр хун хадуса. Хъвай-хъвагӀай цӀалулаго, Маррица кьочӀое босун букӀана авар лексикон.[5] Маррида рекъон, хъвараб жоялъул магӀна буго "Христ нижер Албаниялъул / бечед, гьардалав / гӀолай Марям / Астаралъул / гьардал".[6] Амма эсул щаклъи букӀана, Марям абураб рагӀи тун, цогидал рагӀаби цӀалулӀ. ХӀапизовас гьеб хъвавул дескрипция гьабулеб буго хадусеб:[7] (ქრისტედ)ა : ჰარო(ლა) / (გურჰე)ლ : გიმო : ვა(წი) / (ლ)ო : ოლო (გი)მო მ(ა)რ(ია)მ(იე) / (დ)ასთარილ ვაც (КристӀед)а : гьару(ла) / (гурхӀе)л : гимо : ва(цӀи) / (-л)о Оло (ги)мо М(а)р(иа)м(ие) / (Д)астарил вац. Гьанжесеб мацӀалде буссинабуни, "КристӀеда (Христосида) гьарула гурхӀел гин вацӀалъи Ологун Мариамие. Дастарил вац".
-
Гьалласа хъанч -
Хунзахъ батараб хъанч
ГӀажам (XV–1928)
[хисизабизе | код хисизабизе]
Ислам тIибитIигун цадахъ Авар ракьалде бачIана гIараб хъвай-хъвагIи. Бищун некIсияб гIараб хIарпаздалъун гьабураб хъвай-хъвагIай буго Гъуниб мухъалъул Къорода росдал мажгиталъул къадалӀ бугеб ганчӀида батараб, элъул дата чӀезабун буго XIV гӀасруялдалъун. Гьединго гӀараб хӀарпаздалъун хъвараб 16 авар рагӀи буго 1485 соналъ бахъараб ГӀандуникӀил васияталда.[8]
XVI ГӀасруялдаса лӀугьана тӀибитӀизе авар хъвай-хъвагӀай, гӀараб графикалда бугеб, гин XVII гӀасруялде авар гӀажам букӀана гӀатӀидго хӀалтӀизабулеб. Лъала гьеб мехалъул глоссариял, жал ГӀободаса ШагӀбан-къадица, Харахьиса ТӀайибица гӀуцӀарал, гьединго Къудукьа Мусаласул, Кудалиса ХӀасанил, ГӀаймакиса Абубакарил литературиял хӀалтӀабазул мисалалги.[8] Жакъа къоялде цӀунун хутӀун руго XVI–XIX гӀасрабазул манускриптал, жал авар мацӀалда хъварал.[9]
Авар гӀажам цоккураб куцалде бачана XVIII гӀасруялда Хунзахъа Дибир-Къадица, авар фонетикаялъе дандекколедухъ реформа гьабун.[10] Цо-цо хисизабигун (1845, 1920), гьеб система хӀалтӀизабулаан 1928 соналде щвезегӀан.[11] 1845 Соналъ, Шамил имамасул диванханаялъул комиссиялъ, ХӀариколоса Лаченилавги гъорлӀ вукӀараб, бахъана ڸ хIарп, /ɬ/ гьаракь бихьизабизе (гьанжесеб ⟨лъ⟩).[8]
ТӀоцебесеб тӀехь, авар гӀажамалъ хъвараб, къватӀибе биччана Истамбулалда 1884 соналъ. Гьелдаса нахъе 1917 соналде щвезегӀан, аслияб куцалъ Шурагьи Мавраевасул типографиялда публикация гьабуна 100-ниги тӀехь. 1888–1889 соназда, Телекьа Жаватханги гӀахьаллъун, Хъазан шагьаралда кьабун букӀана аваразе гӀурус мацӀалъулги, аваралгъдаги гӀурусалдаги цӀализеги тӀахьал, эсго авар мацӀалде буссинабуна Инжил.[12]
ГIажам алипба:[13]
| ا | ب | پ | ت | ث | ج | چ | چّ | خ | خّ |
| ح | د | ر | ز | زّ | س | سّ | ش | شّ | ص |
| صّ | ط | ظ | ع | غ | ف | ۊ | ۊّ | ک | کّ |
| ڸ | ل | لّ | م | ن | و | ﻫ | ى |
1920лел соназда, авар гIажамалъе гьабуна реформа: авар рагьукъад гьаркьазе цӀиял хӀарпал рахъун, рагьарал гьаркьал рихьизаризе симболал рахъун, жал традиционияб гӀараб алфабеталда гьечӀел. Гьеб хисизабураб "ЦIияб" гIажам хIалтIизе гьабулаан 1928 соналде щвезегIан.[14] Гьеб авар алфабет букӀана хадусеб куцалда (хӀарпазул тартиб цӀунун гьечӀо):[15] ڗ ژ ز څ ؼ خ و ﻁ ت ش ڝ س ر ڨ ق پ او ن م لّ ڸ ل ک ى اى ﻉ ﺡ ﻫ غ گ اه د ڃ ﺝ ب ا
Усларил алфабет
[хисизабизе | код хисизабизе]
1860-л саназда, Аваразул пачалихъ Россиялъул империялъ бахъун хадуб, этнограф ва лингвист П. К. Усларица гIуцIана авар мацIалъул тIоцебесеб грамматика (публикация 1889 соналъ). Гьеб грамматикалда хIалтIизабун букIана дандеккун гьабураб кирилияб алфабет (цо-цо латин ва гуржи хIарпалги гъорлӀ ругеб). 1865 Соналъ гьеб алфабеталда Туплисалда басмаялде бахъана «Ҭоцебесаб х̍ундеріл мацаɳ̍ул жуз — Аварская азбука». 1860-абилел саназда публикация гьабуна жеги чанго тIахьил. Гьебго мехалда хIал бихьулеб букIана цIияб алфабеталда ругел тIахьаздалъун лъайкьей билӀинабизе, амма халкъалде гьоркьоб гьеб тӀибитӀичӀо. БукIаниги, Усларил алфабеталда чанги тIахьал рахъана, эзда гьоркьоб 1900 соналъ ТIелекьа Жаватханица авар мацIалде буссинабураб гьабураб Йогьанил Инжил, 49 тIамач бугеб.
Латин алфабет (1928–1938)
[хисизабизе | код хисизабизе]
1923 соналъ Пятигорск шагьаралда букIараб исламиял халкъазул данделъиялда цебе лъун букIана Дагъистаналъул мацIазул алфабетал латин хъвавуде рачиналъул суал, амма данде чIана интеллегенциялъул цо бутIаги, рухIаниялги, цинги эб рикIкIун букIана мех щвечIеблъун. КIиабизе гьебго суал борхана 1926 соналъ. 1928 Сонил февралалда, Дагъистаналъул АССРалъул обкомалъулги Совнаркомалъулги 2-абилеб цогьабураб пленумалда масъала лъуна республикалъул халкъазе, гьезулӀго аваразеги, латин алфабетал рахъизе. Гьебго соналъ алфабет гӀуцӀана ва тасдикъ гьабуна. Дагестанской АССРалъул централаб комитеталъул лъазабиялда рекъон, 1930 сонил 1 октобралдаса нахъе латинлъизабураб авар алфабет лӀугьана официалал сферабазда цохӀоги бугеб хӀалтӀизабизеги бегьулеблъун.[14]
ТIоцебесеб латинаб алфабеталъул рукIинчIо бетIерал хIарпал, жибго алфабет букIана хадусеб куцалда:[b][16]
- a
- b
- c
- ꞓ
- d
- e
- g
- ƣ
- h
- ħ
- ⱨ
- i
- j
- k
- ⱪ
- l
- ᶅ
- ꝉ̡
- m
- n
- o
- p
- q
- ꝗ
- r
- s
- ş
- ꞩ
- t
- ƫ
- u
- v
- x
- ҳ
- ӿ
- z
- ʐ
- ƶ
- ’
1932 соналъ алфабеталда гьабуна хиса-баси: тIаде журана бетIерал ва F, Ç хIарпал, гьоркьоса бахъана 
, гьеб куцалда хӀалтӀизабулаан 1938 сониде щвезегӀан. Алфабет букӀана хадусеб:[17]
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | G g | Ƣ ƣ | H h |  ħ
|
| Ⱨ ⱨ | I i | J j | K k | Ⱪ ⱪ | L l | Ļ 
|
Ꝉ 
|
M m | N n |
| O o | P p | F f | Q q | Ꝗ ꝗ | R r | S s | Ş ş | Ꞩ ꞩ | T t |
Ҭ 
|
U u | V v | X x | Ҳ ҳ | Ӿ ӿ | Z z | Ⱬ ⱬ | Ƶ ƶ | ' |
Кириллияб алфабет
[хисизабизе | код хисизабизе]1930-л соназул ахиралда СССРалда байбихьана кириллицалде алфабетал руссинаризе. 1938 соналъул 5 январалда Дагестаналъул обкомалъ лъазабуна Дагъистаналъул мацIазул алфабетал кирилицалде руссине гьари́. 8 февралалъ гьеб хIукму тасдикъ гьабуна Дагъистаналъул АССРалъул ЦКалъ[18] 10 февралалда цӀияб авар алфабет бахъана Дагестанская правда газеталда.
Гьелдаса хадуб алфабет хисизабуна: тӀаде жубана ⟨ё⟩, тӀаса бахъана ⟨тл⟩ диграф. 1952 Соналъул декембералда Историялъулги, мацӀалъулги литературалъулги институталъул (СССРалъул гӀелмабазул академиялъул дагъистаналъулаб филиал) гIелмияб сессиялда хӀукму гьабуна авар алфабеталде тIаде ⟨лI⟩ диграф жубазе, ⟨цӀцӀ⟩, ⟨чӀчӀ⟩ ва ⟨кӀкӀ⟩ тетраграфазул бакIалда ⟨ць⟩, ⟨чь⟩ ва ⟨Ӏк⟩ диграфал хӀалтIизаризе щибалъе,[19] гьеб жо жеги билӀинабун бахъинчӀого буго. Гьебго суал цIидасанги борхун букIана 1993 соналъ, хъвай-хъвагIи бугел мацIал рукIалиде ккезариялъул конференциялда, гьениб абулеб букӀана ⟨цӀӀ⟩, ⟨чӀӀ⟩ тетраграфал рилӀинабиялъул, хӀо эбги лӀугьинчӀо.>[20] Гьанже авар алфабет буго гьадинаб:
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | ГӀ гӀ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Кь кь | КӀ кӀ | Л л | Лъ лъ |
| (ЛӀ лӀ) | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | ТӀ тӀ | У у |
| Ф ф | Х х | Хъ хъ | Хь хь | ХӀ хӀ | Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч | ЧӀ чӀ | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Аслияб авар алфабеталда буго кинабниги 47 симбол, гьезул 33 буго гӀадатаб хӀарп, хӀутӀараб 14 — диграф, ай цогидаб ишара цадахъ бугеб:
- гъ
- гь
- гӀ
- къ
- кь
- кӀ
- лъ
- лӀ
- тӀ
- хъ
- хь
- хӀ
- цӀ
- чӀ
АлфабеталулӀ гьечӀо фонематикияб кӀвар бугел лабиаллъаралги хӀалуцаралги рагьукъал.[21] Авар хъвай буго аслияб куцалъ ортографияб принципалда, рагӀаби абулеб ва хъвалеб куцазда гьоркьоб дагьабго гурони батӀалъи гьечӀеб. Лабиализация бихьизабула ⟨в⟩ хӀарп цогидалда цадахъ хъван. ХӀалуцарал рагьукъал рихьизарула кӀирекъарал графемабаздалъун, цӀикӀкӀаниселъ гӀадатал фонемабазулгун минималал параби ругони: мах [mäχ] — махх [mäχː], амма мех [meχː].[22]
Алфабетал дандекквей
[хисизабизе | код хисизабизе]| Кирилияб | ИФА | Услар | Латин | ГӀажам |
|---|---|---|---|---|
| а | a | а | a | آ ,ا |
| б | b | б | b | ب |
| в | w | в, у | v | و |
| г | ɡ | г | g | گ ,ڲ |
| гъ | ʁ | ӷ | ƣ | غ |
| гь | h | h | h | ﻫ |
| гI | ʕ | ꜧ | ⱨ | ع |
| д | d | д | d | د |
| е | e, je | е | e, je | اِ ,اه |
| ж | ʒ | ж | ƶ | ج ,ڗ |
| з | z | з | z | ز |
| и | i | i | i | اى ,اِ |
| й | j | j | j | ى |
| к | k | к | k | ک |
| (кк) | k͡xː | кّ | kk | ک ,کّ |
| къ | q͡χːʼ | q | q | ق |
| кь | t͡ɬːʼ | ດ | ꝗ | ق ,ڸّ ,ۊّ ,ڨ |
| кI | k’ | қ | ⱪ | گ ,ڲ ,ک |
| (кӀкI) | k͡xːʼ | хّ | ⱪⱪ | کّ |
| л | lʲ, ɫ | л | l | ل |
| лъ | ɬ | ɳ | ļ | ڸ |
| (лълъ) | ɬ: | ɳ̍, ɳّ | ꝉ, ļļ | ڸّ ,ڸ |
| лӀ | t͡ɬː | |||
| м | m | м | m | م |
| н | n | н | n | ن |
| о | o | о | o | او |
| п | p | п | p | ف ,پ |
| р | r | р | r | ر |
| с | s | ç | s | س |
| (сс) | sː | с | ss | صّ ,ص |
| т | t | т | t | ت |
| тI | tʼ | ҭ | ƫ | ط |
| у | u | у | u | او |
| ф | f | f | ف | |
| х | χ | x | x | خ |
| (хх) | χː | х̍ | xx | خّ |
| хъ | q͡χː | k | ӿ | څ ,خّ |
| хь | x | h | ҳ | ؼ ,کّ |
| хI | ћ | h̑ | ћ | ح |
| ц | ʦ | ꚑ | ڝ ,ز | |
| (цц) | ʦː | ц | زّ ,ز | |
| цI | ʦʼ | ц̓ | ⱬ | ڗ ,ز ,زّ |
| (цӀцI) | ʦːʼ | ц | ⱬⱬ | ژّ |
| ч | ʧ | ч | c | ج ,چ |
| (чч) | ʧː | ч̍ | cс | ش ,چ ,چّ |
| чI | ʧʼ | чّ | ç | چ ,چّ ,ڃ |
| (чӀчI) | ʧːʼ | ч̓ | çç | چّ |
| ш | ʃ | ш | ş | ش |
| щ | ʃː | ш | şş | شّ |
| ъ | ʔ | ’ | ء | |
| э | e | е | e | اه |
| ю | ju | ju | ||
| я | ja | ja |
Ралагье гьединго
[хисизабизе | код хисизабизе]РегӀелал
[хисизабизе | код хисизабизе]Нотаби
[хисизабизе | код хисизабизе]- ^ Чикобавал транслитерация буго гьанже гуржи мацӀалъе хӀалтӀизабулеб бугеб мхедрули хъвавуда: სარკელი: წობ თეგ / ი: ბოტბ ჩოჰლტა რო / ვ: ჩჰე / სიტა.[1]
- ^ Цо-цо хӀарпал графикалго рихьизаризе кӀоларо, щай гурелъул Юникодалъ кколеб латин хъвавуда эл гьечӀо, эзул бакӀалда гьанир кьун кьун кириллиял хӀарпал, жал визуалго рукӀине кколел рукӀарал латин хӀарпазда релълъарал.
Иццал
[хисизабизе | код хисизабизе]- ^ a b Чикобава, А. С. (1940). "Грузино-аварская надпись XIV в. из Дагестана". Известия Груз. филиала АН СССР. I (4). Тбилиси: 321–327.
- ^ a b c d e ХӀапизов, М. Ш. (2014). "Хъанчазда авар-гуржи хъвай-хъвагӀаязул хӀакъалъулъ". Вестник ДНЦ (54): 67–74. Архивация оригинал, 2019-07-15.
- ^ a b Гудава, Т. Е. (1964). "Две надписи (грузинская и грузинско-аварская) из Дагестана". Материалы для истории Грузии и Кавказа (Вып. 30). Тбилиси: 195–196.
- ^ Атаев, Б. М. (1998). Формирование и развитие аварского литературного языка. Автореферат диссертации на соискание учёной степени доктора филологических наук. ИЯ РАН. гь. 45. (хвараб регӀел)
- ^ Муравьев, С. Н. (1981). "Три этюда кавказско-албанской письменности". Ежегодник иберийско-кавказского языкознания. VIII. Тбилиси: 293.
- ^ Марр, Н. Я. (1947). "Албанская надпись" (PDF). Краткие сообщения о докладах и полевых исследованиях института истории материальной культуры. XV. Москва: Издательство АН СССР: 7–14.
- ^ Хапизов, Ш. М. (2015). "Урадинская надпись (к вопросу о развитии аварской письменности на основе грузинского алфавита)". Вестник Дагестанского научного центра (58): 65–70.
- ^ a b c Атаев 1996, гь. 20.
- ^ Исаев ва цгд. 2008.
- ^ Алибекова, П. М. (2009). "Дибир-кади из Хунзахъ (Мухаммадшафи, сын Максуда-кади ал-Авари)". Вестник Дагестанского научного центра (33). Махачкала: 72–79.
- ^ * Алексеев, М. Е; Атаев, Б. М.; Магомедов, М. А.; Магомедов, М. И.; Мадиева, Г. И.; Саидова, П. А.; Самедов, Дж. С. (2012). Современный аварский язык [Гьанжсеб авар мацӀ]. МахӀачхъала: АЛЕФ. гь. 420. ISBN 978-5-91431-110-7.
- ^ Алексеев 2001, гь. 20.
- ^ a b СагӀидилазул М. Аваразул хъва-хъвайгӀи бакки // Дагъистаналъул мацӀал. — МахӀач-Хъала, 1948.
- ^ a b Исаев, М. И. (1979). Языковое строительство в СССР. Москва: Наука. гь. 352.
- ^ a b "Новый алфавит для народностей Дагестана". Культура и письменность Востока (II). Б.: 176–177 1928. Архивация оригинал, 2022-04-02.
- ^ debirop 1928.
- ^ Şahnazarov, Ħ. (1935). Avar alif. Maħac-Ӿala.
- ^ .Исаев, А. А. (1970). "О формировании и развитии письменности народов Дагестана". Социологический сборник. I. МахӀачхъала: 173–232.
- ^ Микаилов, Ш. И.; Гаджиев, М. М. (1953). "Научная сессия, посвящённая вопросам нормализации дагестанских литературных языков" [Дагъистаналъул литературиял мацӀазул нормализация гьабиялъул суалазда хурхараб гӀелмияб сессия] (PDF). Вопросы языкознания (3). Москва: Издательство АН СССР: 159–162. Архивация оригинал (PDF), 2015-04-05.
- ^ Атаев 1996, гь. 77.
- ^ Магомедов, М. А.; Магомедова, М. М. (2020). "ПРОБЛЕМЫ СОСТАВЛЕНИЯ СЛОВАРЕЙ НА АВАРСКОМ ЯЗЫКЕ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ". Мир науки, культуры, образования (6#85). Москва: 672–673. doi:10.24412/1991-5500-2020-685-672-673. ISSN 1991-5497. Щвей 19 април 2025.
- ^ Алексеев 2001, гь. 21.
Библиография
[хисизабизе | код хисизабизе]- debirop, m. (1928). avar alipba. Махач-Кала: ЦК НДА. (commons:File:M. Debirop, Avar alipba, 1928.pdf)
- Атаев, Б. М. (1996). Аварцы: история, язык, письменность. Махачкала: ДНЦ РАН. гь. 287.
- Алексеев, М. Е. (2001). Аварский язык. Языки Российской Федерации и соседних государств. Том I. Москва: Наука. гь. 432. ISBN 5-02-022647-5.
- Исаев, А. А.; Магдиев, С. Я.; Маламагомедов, Д. М.; Оразаев, Г. М. (2008). Каталог рукописей и фрагментарных записей на языках народов Дагестана, хранящихся в Рукописном фонде ДНЦ РАН. Махачкала: Институт ИАЭ ДНЦ РАН. гь. 204. Архивация оригинал, 2016-04-17. Щвей 2019-07-15.