Женьшень

Женьшень
Халыкара фәнни исем	Panax L., 1753
Таксономик ранг	ыру
Югарырак таксон	аралиевые[d]
Таксонның халык атамасы
Җимеш төре	каты төшле җимеш[d]
GRIN URL	npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomygenus.aspx?id=8785
Женьшень Викиҗыентыкта

Женьшень (трад. кытай人參, упр. 人参, пиньинь rénshēn, палл. жэньшэнь; лат. Panax L., 1753), «тереклек тамыры» — аралиячәләр семьялыгына кергән күпьеллык үләнчел үсемлекләр ыругы. Азия һәм Төньяк Америкада үсүче 12 төрне берләштерә.

Танылган дару үләне. Адаптоген һәм гомуми тонуска кертүче буларак кулланыла. Корея һәм Кытайда аның тамыры ризык әзерләүдә дә кулланыла. Традицион кытай медицинасы аның препаратлары яшьлекне һәм гомер озынлыгын озайтырга сәләтле дип саный.

Этимология

“Pan” тамыры “бөтен, барлык” сүзен аңлата, борынгы греклар әлеге үсемлек бөтен авыруны да дәваларга сәләтле дип исәпләгәннәр.

Таралу һәм экология

Ыругның ареалы шактый төрле. Төп өлеше Азиянең көнчыгышында (Ерак Көнчыгыш, Кытай, Тибет, Алтай), ә бер төрнеке (биш яфраклы женьшень) Төньяк Американың көнчыгышында үсә. Вьетнам женьшене ареалы Вьетнамның Үзәк таулы районын били.

Ботаник тасвирлама

Үзәк тамыр системалы. Тамыры орчыксыман, тармакланучы, озынлыгы 25 см га җитә, калынлыгы 0,7—2,5 см, җыерчалы, 2—5 эре тармагы булырга (булмаска да) мөмкин. Өске өлешендә тараган "муены" бар. Тамыр өслеге һәм кисеме аксыл-сары төстә. Яфраклары бармаксыман катлаулы төзелешле, сабак очында шәлкемгә оешканнар. Сабак озынлыгы 30-70 см.

Женшен тамыры

Чәчәкләре вак, аксыл-яшел, йолдызчыкларны хәтерләтәләр. Яфрак шәлкеме уртасыннан башлана торган чәчәк сабагында чатырга оешканнар. Чәчәк формуласы:

$\ast K_{(5)}\;C_{5}\;A_{5}\;G_{({\overline {2}})}$

Җимеше - 2 яссы орлык кергән ачык-кызыл, каты төшле.

Тамырның химик матдәләре:

• сапониннар: гинзенозидлар (панаксозидлар) — өчтерпенлы гликозидлар; әлеге гликозидларның гениннары даммаран рәтенең тетрацикллы өчтерпеннарына - протопанаксатриол һзм протопанаксадиолга керә;
• ксатриоллар — гликозидлар төркеме, агликон булып олеанол кислотасы хезмәт итә;
• биологик актив полиацетиленнар: фалькаринол, фалькаринтриол, панаксинол (кызыл женьшень онында 250 мкг/г), панаксидол (297 мкг/г), панакситриол (320 мкг/г), гептадека-1-ен-4,6-дин-3,9-диол;
• пептидлар — берничә аминокислота калдыгыннан торучы түбәнмолекуляр N-глутамил олигопептидлар;
• полисахаридлар (суда эрүчәннәренең өлеше 38,7 %, селтедә эрүчәннәре — 7,8—10 %) һәм эфир майлары (80 % кадәр эфир майлары — сесквитерпеннар, алардан иң зур өлеш (5—6 % кадәр) — фарнезол));
• витаминнар (C, B төркеме: пантотен, никотин, фолий кислоталары), лайлалар, сумалалар, пектиннар, аминокислоталар, эфир мае;
• макроэлементлар: калий, кальций, фосфор, магний;
• микроэлементлар: тимер, бакыр, кобальт, марганец, молибден, цинк, хром, титан; микроэлементларның концентрациясе вегетация чоры ахырында аеруча югары булуы күзәтелә.

Төрләр

GRIN мәгълүматлары буенча, әлеге төрләре билгеле:

• Panax aureus Sander Sander
• Panax bipinnatifidus Seem. Seem.
• Panax ginseng C.A.Mey. — Женьшень обыкновенный C.A.Mey.

• [syn. Panax schinseng T.Nees]Panax schinseng T.Nees]

• Panax japonicus (T.Nees) C.A.Mey. — Женьшень японский (T.Nees) C.A.Mey.
• Panax notoginseng (Burkill) F.H.Chen ex C.Y.Wu & K.M.Feng (Burkill) F.H.Chen ex C.Y.Wu & K.M.Feng
• Panax pseudoginseng Wall. — Женьшень ложный Wall.
• Panax quinquefolius L. — Женьшень пятилистный L.
• Panax stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng H.T.Tsai & K.M.Feng
• Panax trifolius L. — Женьшень трёхлистный L.
• Panax vietnamensis Ha & Grushv. — Женьшень вьетнамский Ha & Grushv.
• Panax wangianus S.C.Sun S.C.Sun
• Panax zingiberensis C.Y.Wu & K.M.Feng C.Y.Wu & K.M.Feng