Не-персе
| Не-персе | |
| ағылш. Nez Perce | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
3500[1] | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
дәстүрлі нанымдар |
Не-персе (ағылш. Nez Perce) — Америка Құрама Штаттарыындағы сахаптин тобының үндіс халқы. Саны 4,1 мың адам (2000, санақ), көпшілігі Айдахо штатының солтүстік-батысындағы резервацияда тұрады.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тілі — екі диалектісі бар не-персе (нез-парс) тілі. Не-персе жойылып бара жатқан тіл. Ақпарат құралдарының саны бойынша әр түрлі болғанымен, бұл сан 200 адамға дейін жетеді.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Не-перселер – протестанттар (пресвитериандар, методистер), католиктер және дәстүрлі нанымдардың жақтаушылары.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]XVIII-XIX ғасырларда соғыстар мен жорықтарға байланысты Не-перселерде тайпалық интеграция өсті, 4 бейресми аймақтық топтар құрылды (Камиах, Лапвай, Сэлмон-Уоллова, Нижний Снейк аудандарында, соңғы екеуі 1877 жылдан кейін жоғалып кетті), жазықтарға экспедициялардың сайланған уақытша басшылары пайда болды. Байланысқа дейінгі кезеңде жалпы тайпалық ұйым болған жоқ.
19 ғасырдың басынан — американдықтармен байланыс, олармен дәстүрлі түрде (1877 жылғы көтерілісті қоспағанда) бейбіт қарым-қатынастар сақталды. Олар аң терісі саудасымен айналысқан. Олар 1831 жылы Киелі кітап алу үшін Сент-Луис қаласына делегация жіберіп, ақ нәсілділердің материалдық мәдениеті мен дініне қызығушылық танытты. 1836 жылдан бастап Нез Перс аумағында пресвитериандық, кейінірек католиктік миссионерлер жұмыс істейді.
1842 жылы американдықтардың көмегімен олар заңдар кодексін жасап, рудың жоғарғы басшысы және көмекшілері бар 12 көсемдік институтын енгізді. Христиандандыру келеңсіздік тудырды. Не-перстің американдық бөлігі кайюс және якима үндістерімен соғыстарда АҚШ әскерлеріне көмек көрсетті.
Ішкі қақтығыстарға қарамастан, не-перс 1855 жылы Уолла-Уолла шартына қол қойып, резервация құрып, өз аумағының шетінен бас тартты. 1863 жылы не-перс тайпалық институттардан бас тартты, ал американшыл көсемдер Америка Құрама Штаттарымен келісімге қол қойып, аумақты басқа топтарға берді: резервация аймағы қазіргі шекарасына дейін 7 есе қысқарды. Уолла Уолла аумағынан көшірілген не-перстің бір бөлігі 1877 жылы көтеріліске шықты, американдық әскерлер қудалап, жартасты таулар арқылы шығысқа және солтүстікке қарай Канада шекарасына дейін оқшаулап, қаруларын тастап, басқа резервацияларға жер аударылды.
Қазіргі не-перс қатты ассимиляцияланған, ішінара аралас нәсіл. Резервация (орталығы Лапвай қаласында) өзін-өзі басқарады. Олар жоғалған жерлер үшін күресуде және АҚШ үкіметінен бірнеше рет ақшалай өтемақы алды. Білім беру дамып, не-перс тілінде жазба тіл пайда болды.[4]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Nez Perce Tribe (ағыл.).
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 12 шілде 2026.
- ↑ Не-персе сөзінің мағынасы. Тексерілді, 12 шілде 2026.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 378. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
