Jump to content

Прото-Адыгэбзэ

Тхыгъэр къыздрахар Уикипедиэ

Адыгэбзэжъэр йэ Прото-Адыгэбзэр (ин-бз. Proto-Circassian language) Адыгэхэмэ я бзэжъэр. кӀах псэлъэкӀэмрэ Къэбэрдей псэлъэкӀэмрэ я адэ бзэр.

АдыгэхэбзэжъэCyrillicКӀахыбзэКъэбэрдеибзэ
БжъэдыгъубзэКӀэмыгуябзэАбдзахэбзэШапсыгъэбзэКъэбэрдеибзэБэслъыныйбзэ
Aspirated
consonants		 *pʰпʰpʰ ⟨п⟩p ⟨п⟩p ⟨п⟩
*tʰтʰtʰ ⟨тʰ⟩t ⟨т⟩t ⟨т⟩
*t͡sʰцʰt͡sʰ ⟨цʰ⟩t͡s ⟨ц⟩t͡s ⟨ц⟩
*t͡sʰʷцʰуt͡ɕʰʷ ⟨чъʰу⟩t͡sʷ ⟨цу⟩t͡ɕʷ ⟨чъу⟩f ⟨f⟩
*t͡ɕʰчьʰt͡ʂʰ ⟨чъʰ⟩t͡ʂ ⟨чъ⟩ʃ ⟨ш⟩t͡ɕ ⟨чь⟩ɕʼ ⟨щӀ⟩
*t͡ʂʰчъʰʂʰ ⟨шъʰ⟩ʂ ⟨шъ⟩ʃ ⟨ш⟩
*t͡ʃʰчʰʃʰ ⟨шʰ⟩ʃ ⟨ш⟩ʃ ⟨ш⟩t͡ɕ ⟨чь⟩
*ʃʰшʰʃʰ ⟨шʰ⟩ɕ ⟨щ⟩ʃ ⟨ш⟩
*ʂʰшъʰʂʰ ⟨шъʰ⟩ʂ ⟨шъ⟩ɕ ⟨щ⟩
*kʰʲкьʰt͡ʃʰ ⟨чʰ⟩t͡ʃ ⟨ч⟩kʲ ⟨кь⟩t͡ʃ ⟨ч⟩kʲ ⟨кь⟩
*kʰʷкʰуkʰʷ ⟨кʰу⟩kʷ ⟨ку⟩kʷ ⟨ку⟩
*qʰкъʰqʰ ⟨къʰ⟩q ⟨къ⟩χ ⟨хъ⟩q͡χ ⟨кхъ⟩
*qʰʷкъʰуqʰʷ ⟨къʰу⟩q ⟨къ⟩χʷ ⟨хъу⟩q͡χʷ ⟨кхъу⟩
Geminate
stops
and
affricates		 *pпp ⟨п⟩b ⟨б⟩
*tтt ⟨т⟩d ⟨д⟩
*t͡sцt͡s ⟨ц⟩d͡z ⟨дз⟩
*t͡sʷцуt͡ɕʷ ⟨чъу⟩t͡sʷ ⟨цу⟩t͡ɕʷ ⟨чъу⟩v ⟨в⟩
*t͡ʂчъt͡ʂ ⟨чъ⟩t͡ɕ ⟨чь⟩ʒ ⟨ж⟩d͡ʒ ⟨дж⟩
*t͡ʃчt͡ʃ ⟨ч⟩ɕ ⟨щ⟩t͡ʃ ⟨ч⟩ʒ ⟨ж⟩
*t͡ɕчьt͡ʂ ⟨чъ⟩ʃ ⟨ш⟩t͡ɕ ⟨чь⟩ʒ ⟨ж⟩
*kʲкьt͡ʃ ⟨ч⟩kʲ ⟨кь⟩d͡ʒ ⟨дж⟩kʲ ⟨кь⟩
*kʷкуkʷ ⟨ку⟩ɡʷ ⟨гу⟩
*qкъq ⟨къ⟩q ⟨къ⟩
*qʷкъуqʷ ⟨къу⟩qʷ ⟨къу⟩
*ʔӀ or къӀʔ ⟨Ӏ⟩ʔ ⟨Ӏ⟩
*ʔʷӀу or къӀуʔʷ ⟨Ӏу⟩ʔʷ ⟨Ӏу⟩
Geminate
voiced
stops
and
affricates		 *bбb ⟨б⟩b ⟨б⟩
*dдd ⟨д⟩d ⟨д⟩
*d͡ɮдлɣ ⟨г⟩ʒ ⟨ж⟩
*d͡zдзd͡z ⟨дз⟩d͡z ⟨дз⟩
*d͡zʷдзуʑʷ ⟨жъу⟩d͡zʷ ⟨дзу⟩ʑʷ ⟨жъу⟩v ⟨в⟩
*d͡ʑджьd͡ʒ ⟨дж⟩ʑ ⟨жь⟩
*d͡ʒджd͡ʒ ⟨дж⟩ʒ ⟨ж⟩
*ɡʲгьd͡ʒ ⟨дж⟩ɡʲ ⟨гь⟩d͡ʒ ⟨дж⟩ɡʲ ⟨гь⟩
*ɡʷгуɡʷ ⟨гу⟩ɡʷ ⟨гу⟩
Ejective
stops
and
affricates		 *pʼпӀpʼ ⟨пӀ⟩pʼ ⟨пӀ⟩
*pʷʼпӀуpʷʼ ⟨пӀу⟩pʼ ⟨пӀ⟩pʼ ⟨пӀ⟩
*tʼтӀtʼ ⟨тӀ⟩tʼ ⟨тӀ⟩
*tʷʼтӀуtʷʼ ⟨тӀу⟩tʼ ⟨тӀ⟩
*t͡sʼцӀt͡sʼ ⟨цӀ⟩t͡sʼ ⟨цӀ⟩ / sʼ ⟨сӀ⟩t͡sʼ ⟨цӀ⟩
*t͡sʷʼ / sʷʼцӀу or сӀуɕʷʼ ⟨шӀу⟩fʼ ⟨фӀ⟩
*t͡ʃʼкӀt͡ʃʼ ⟨кӀ⟩ʔʲ ⟨Ӏь⟩ / ɕʼ ⟨щӀ⟩tʃʼ ⟨кӀ⟩ɕʼ ⟨щӀ⟩t͡ʃʼ ⟨кӀ⟩
*t͡ɕʼчьӀʃʼ ⟨шӀ⟩ɕʼ ⟨щӀ⟩
*t͡ʂʼчӀt͡ʂʼ ⟨чӀ⟩ɕʼ ⟨щӀ⟩
*t͡ɬʼтлӀɬʼ ⟨лӀ⟩ɬʼ ⟨лӀ⟩t͡ɬʼ ⟨тлӀ⟩
*kʲʼкӀьt͡ʃʼ ⟨кӀ⟩kʲʼ ⟨кӀь⟩t͡ʃʼ ⟨кӀ⟩kʲʼ ⟨кӀь⟩
*kʷʼкӀуkʷʼ ⟨кӀу⟩kʷʼ ⟨кӀу⟩
Voiceless
fricatives		 *ɬлъɬ ⟨лъ⟩ɬ ⟨лъ⟩
*sсs ⟨с⟩s ⟨с⟩
*sʷсуɕʷ ⟨шъу⟩f ⟨ф⟩
*ʃшʃ ⟨ш⟩ɕ ⟨щ⟩
*ʂшъʂ ⟨шъ⟩ɕ ⟨щ⟩
*ɕщɕ ⟨щ⟩ɕ ⟨щ⟩
*xхx ⟨х⟩x ⟨х⟩
*xʷхуf ⟨ф⟩xʷ ⟨ху⟩
*χхъχ ⟨хъ⟩χ ⟨хъ⟩
*χʷхъуχʷ ⟨хъу⟩χʷ ⟨хъу⟩
*χʲхъьħ ⟨хь⟩χ ⟨хъ⟩ħ ⟨хь⟩
*ħхьħ ⟨хь⟩ħ ⟨хь⟩
Voiced
fricatives		 *ɮлl~ɮ ⟨ль~л⟩ɮ ⟨л⟩l ⟨ль⟩ɮ ⟨л⟩l ⟨ль⟩
*zзz ⟨з⟩z ⟨з⟩
*zʷзуʑʷ ⟨жъу⟩v ⟨в⟩
*ʒжʒ ⟨ж⟩ʑ ⟨жь⟩
*ʐжъʐ ⟨жъ⟩ʑ ⟨жь⟩
*ʑжьʑ ⟨жь⟩ʑ ⟨жь⟩
*ɣгɣ ⟨г⟩ɣ ⟨г⟩
*ɣʲгɣ ⟨г⟩ʑ ⟨жь⟩
*ʁгъʁ ⟨гъ⟩ʁ ⟨гъ⟩
*ʁʷгъуʁʷ ⟨гъу⟩ʁʷ ⟨гъу⟩
Resonants *mмm ⟨м⟩m ⟨м⟩
*nнn ⟨н⟩n ⟨н⟩
*rрr ⟨р⟩r ⟨р⟩
*jйj ⟨й⟩j ⟨й⟩
*wуw ⟨у⟩w ⟨у⟩

АдыгэбзэжъымкӀэ щыӀагъ гь [ɡʲ], аспирированный кьʰ [kʰʲ], кь [kʲ] ыкӀи кӀь [kʲʼ] хьарыфхэр. ШапсыгъэбзэмкӀи БэслъыныйбзэкӀи щыӀэх гь [ɡʲ], кь [kʲ] ыкӀи кӀь [kʲʼ] хьарыфхэр.[1] Адгэ АдыгэбзэхэмкӀэ ахэр хъугъэх дж [d͡ʒ], ч [t͡ʃ] ыкӀи кӀ [t͡ʃʼ].[2][3] Прото-Адыгэбзэ кь [kʲ] хъугъэ дж [d͡ʒ] къэбэрдейкӀэ (кь [kʲ] → ч [t͡ʃ] → дж [d͡ʒ]).

  • Прото-Адыгэбзэ аспирированный кьʰ [kʰʲ] хъугъэ аспирированный чʰ [t͡ʃʰ] БжъэдыгъубзэкӀэ, кь [kʲ] ШапсыгъэбзэкӀэ ыкӀи ч [t͡ʃ] адрэ адыгэбзэхэмкӀэ :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибзэ
Бжъэдыгъубзэ КӀэмыгуябзэ ыкӀи Абдзахэбзэ Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
spleenkʰʲaкьʰэt͡ʃʰaчʰэt͡ʃaчэkʲaкьэt͡ʃaчэ
brushwood
twig		kʰʲəкьʰыt͡ʃʰəчʰыt͡ʃəчыkʲəкьыt͡ʃəчы
to coughpskʰʲanпскьʰэнpst͡ʃʰanпсчʰэнpst͡ʃanпсчэнpskʲanпскьэнpst͡ʃanпсчэн
  • Прото-Адыгэбзэ кь [kʲ] къэнагъ ШапсыгъэбзэмкӀэ. Адрэ КӀахыбзэхэмкӀэ хъугъэх ч [t͡ʃ], КъэбэдейбзэхэмккӀэ дж [d͡ʒ] :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибзэ
КӀэмыгуябзэ ыкӀи Абдзахэбзэ Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
chickenkʲatəкьэтыt͡ʃatəчэтыkʲatкьэтd͡ʒadджэд
catkʲatəwкьэтыуt͡ʃatəwчэтыуkʲatəwкьэтыуd͡ʒadəwджэдыу
glassʔaːpkʲапкьʔaːpt͡ʃапчʔaːpkʲапкьʔaːbd͡ʒабдж
to spinʁakʲarazənгъэкьэрэзынʁat͡ʃarazənгъэчэрэзынʁakʲarazənгъэкьэрэзынʁad͡ʒarazənгъэджэрэзын
cheerfulkʲaxʷəкьэхучэфыt͡ʃafəкьэфыkʲafəd͡ʒaxʷəджэху
  • Прото-Адыгэбзэ кӀь [kʲʼ] къэнагъ ШапсыгъэбзэмкӀэ. Адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ хъугъэх кӀ [t͡ʃʼ] :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибзэ
КӀэмыгуябзэ ыкӀи Абдзахэбзэ Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
eggkʲʼankʲʼaкӀьэнкӀьэt͡ʃʼant͡ʃʼaкӀэнкӀэkʲʼaːkʲʼaкӀьакӀьэt͡ʃʼant͡ʃʼaкӀэнкӀэ
gunkʲʼaraːχʷaкӀьэрахъоt͡ʃʼaraːχʷaкӀэрахъоkʲʼaraːχʷaкӀьэрахъоt͡ʃʼaraːχʷaкӀэрахъуэ
longkʲʼəħaкӀьыхьэt͡ʃʼəħaкӀыхьэkʲʼaħəкӀьэхьыt͡ʃʼəħкӀыхь
shortkʲʼat͡ʃʼəкӀьэкӀыt͡ʃʼat͡ʃʼəкӀэкӀыt͡ʃʼat͡ʃʼəкӀьэкӀыt͡ʃʼaɕʼкӀэщӀ
to killwkʲʼənукӀьынwt͡ʃʼənукӀынwkʲʼənукӀьынwt͡ʃʼənукӀын
ropekʲʼaːpsaкӀьапсэt͡ʃʼaːpsaкӀапсэkʲʼaːpsaкӀьапсэt͡ʃʼaːpsaкӀапсэ
keyʔʷənkʲʼəbzaӀункӀьыбзэʔʷənt͡ʃʼəbzaӀункӀыбзэʔʷəkʲʼəbzaӀукӀьыбзэʔʷənt͡ʃʼəbzaӀункӀыбзэ
tailkʲʼaкӀьэt͡ʃʼaкӀэkʲʼaкӀьэt͡ʃʼaкӀэ
beardʒaːkʲʼaжакӀьэʒaːt͡ʃʼaжакӀэʒaːkʲʼaжакӀьэʑaːt͡ʃʼaжьакӀэ
TemirgoykʲʼaməɡʷəjaкӀьэмыгуеt͡ʃʼaməɡʷəjaкӀэмыгуеkʲʼaməɡʷəjaкӀьэмыгуеt͡ʃʼaməɡʷəjaкӀэмыгуе
  • Прото-Адыгэбзэ гь [ɡʲ] къэнагъ ШапсыгъэбзэмкӀэ. Адрэ АдыгэбзэхэмкӀэ хъугъэх дж [d͡ʒ] :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибзэ
КӀэмыгуябзэ ыкӀи Абдзахэбзэ Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
dress/shirtɡʲaːnaгьанэd͡ʒaːnaджанэɡʲaːnaгьанэd͡ʒaːnaджанэ
to study
to read
to call		jaɡʲanегьэнjad͡ʒanеджэнjaɡʲanегьэнjad͡ʒanеджэн
infidelɡʲaːwərгьаурd͡ʒaːwərджаурɡʲaːwərгьаурd͡ʒaːwərджаур
to playɡʲagʷənгьэгунd͡ʒagʷənджэгунɡʲagʷənгьэгунd͡ʒagʷənджэгун
gameɡʲagʷгьэгуd͡ʒagʷджэгуɡʲagʷгьэгуd͡ʒagʷджэгу
toyɡʲaɡʷaːɬaгьэгуалъэd͡ʒagʷaːɬaджэгуалъэɡʲagʷaːɬaгьэгуалъэd͡ʒagʷaːɬaджэгуалъэ
bitterdəɡʲəдыгьыdəd͡ʒəдыджыdəɡʲəдыгьыdəd͡ʒдыдж
pantsʁʷanʃaɡʲгъоншэгьʁʷant͡ʃad͡ʒгъончэджʁʷaʃaɡʲгъошэгьʁʷanʃad͡ʒгъоншэдж
evilbzaːɡʲaбзагьэbzaːd͡ʒaбзаджэbzaːɡʲaбзагьэbzaːd͡ʒaбзаджэ
spiderbaɡʲəбэгьыbad͡ʒəбэджыbaːɡʲaбагьэbad͡ʒбэдж
that's itɡʲaːrəгьарыd͡ʒaːrəджарыɡʲaːrəгьарыd͡ʒaːrəджары

Прото-АдыгэбзэмкӀэ щыӀагъэп хьарыф ф [f] ыкӀи в [v]. Прото-АдыгэбзэмкӀэ хьарыф цу [t͡sʷ], сӀу [sʷʼ], су [sʷ] ыкӀи зу [zʷ] хъугъэх цу [t͡sʷ], шӀу [ʃʷʼ], шъу [ʃʷ] ыкӀи жъу [ʒʷ] КӀахыбзэмкӀэ, хъугъэх в [v], фӀ [fʼ], ф [f] ыкӀи в [v] КъэбэрдеибзэмкӀэ.

  • Прото-Адыгэбзэ су [sʷ] хъугъэ шъу [ʃʷ] КӀахыбзэмкӀэ ыкӀи ф [f] КъэбэрдеибзэкӀэ :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибз
КӀэмыгуябзэ Абдзахэбзэ ыкӀи Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
skin
color
you (plural)		sʷaсуэɕʷaшъоɕʷaшъоfaфэ
honeysʷawсуэуɕʷawшъоуɕʷawшъоуfawфо
wifesʷəzсузɕʷəzшъузɕʷəzшъузfəzфыз
greenwət͡səsʷaуцысуэwət͡səɕʷaуцышъоwət͡səɕʷaуцышъоwəd͡zəfaудзыфэ
  • Прото-Адыгэбзэ зу [zʷ] хъугъэ жъу [ʒʷ] КӀахыбзэмкӀэ ыкӀи в [v] КъэбэрдеибзэкӀэ :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибз
КӀэмыгуябзэ Абдзахэбзэ ыкӀи Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
to boil, to plowzʷanзуэнʒʷanжъонʒʷanжъонvanвэн
stone, rockməzʷaмызуэməʑʷaмыжъоməʑʷaмыжъоməvaмывэ
starzʷaːʁʷaзуагъоʑʷaːʁʷaжъуагъоʑʷaːʁʷaжъуагъоvaːʁʷaвагъуэ
narrowzazʷəзэзуzaʑʷəзэжъуzaʑʷəзэжъуzavəзэвы
wideʔʷəzʷəӀузуʔʷəʑʷəӀужъуʔʷəʑʷəӀужъуʔʷəvəӀувы
  • Прото-Адыгэбзэ сӀу [sʷʼ] / цӀу [t͡sʷʼ] хъугъэ шӀу [ʃʷʼ] КӀахыбзэмкӀэ ыкӀи фӀ [fʼ] КъэбэрдеибзэкӀэ :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибз
КӀэмыгуябзэ Абдзахэбзэ ыкӀи Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
wellsʷʼəсӀуɕʷʼəшӀуɕʷʼəшӀуfʼəфӀы
blacksʷʼət͡sʼaсӀуцӀэɕʷʼət͡sʼaшӀуцӀэɕʷʼət͡sʼaшӀуцӀэfʼət͡sʼaфӀыцӀэ
firemaːsʷʼaмасӀуэmaːɕʷʼaмашӀоmaːɕʷʼaмашӀоmaːfʼaмафӀэ
dirtysʷʼajəсӀуэиɕʷʼajəшӀоиɕʷʼajəшӀоиfʼejфӀей
  • Прото-Адыгэбзэ цу [t͡sʷ] къэнакъ КӀэмыгуябзэкӀэ. Ар хъугъэ чъу [t͡ʃʷ] адрэ КӀахыбзэмкӀэ ыкӀи в [v] КъэбэрдеибзэкӀэ :
Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибз
КӀэмыгуябзэ Абдзахэбзэ ыкӀи Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
shoest͡sʷaːqaцуакъэt͡sʷaːqaцуакъэt͡ɕʷaːqaчъуакъэvaːqaвакъэ
oxt͡sʷəцуt͡sʷəцуt͡ɕʷəчъуvəвы
ploughsharet͡sʷaːbzaцуабзэt͡sʷaːbzaцуабзэt͡ɕʷaːbzaчъуабзэvaːbd͡zaвабзэ
ravent͡sʷəndəцундыt͡sʷəndəцунды??vəndвынд

Хьарыф ф [f] КӀахыбзэмэ яхэтэр къэкӀэгъ Прото-Адыгэбзэ хьарыф ху [xʷ]. Ар къэнагъ КъэбэрдейбзэхэмкӀэ.

Инджылыбзэ Прото-Адыгэбзэ КӀахыбзэ Къэбэрдеибз
КӀэмыгуябзэ Абдзахэбзэ ыкӀи Шапсыгъэбзэ
IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic IPA Cyrillic
daymaːxʷaмахуэmaːfaмафэmaːfaмафэmaːxʷaмахуэ
whitexʷəʑəхужьыfəʑəфыжьыfəʑəфыжьыxʷəʑəхужьы
persont͡sʼəxʷəцӀыхуt͡sʼəfəцӀыфыt͡sʼəfəцӀыфыt͡sʼəxʷцӀыху
hotxʷaːbaхуабэfaːbaфабэfaːbaфабэxʷaːbaхуабэ
cornnartəxʷнартыхуnartəfнартыфnatəfнатыфnartəxʷнартыху
likexʷadхуэдfadфэдfadфэдxʷadхуэд
to wantxʷajanхуэенfajanфэенfajanфэенxʷajan?
garlicbʑənəxʷбжьыныхуbʑənəfбжьыныфbʑənəfбжьыныфbʑənəxʷбжьыныху
manχʷəɬxʷəʁaхъулъхугъэχʷəɬfəʁaхъулъфыгъэqʷəlfəʁaкъулфыгъэχʷəɬxʷəʁaхъулъхугъэ
womanbzəɬxʷəʁaбзылъхугъэbzəɬfəʁaбзылъфыгъэbzəlfəʁaбзылфыгъэbzəɬxʷəʁaбзылъхугъэ
tint͡saxʷцэхуt͡safцэфt͡safцэфd͡zːaxʷдзэху
lightnaxʷə(n)нэху(н)nafənнэфынnafnaнэфнэnaxʷнэху
straight manzaːxʷaзахуэzaːfaзафэzaːfaзафэzaːxʷaзахуэ
  1. ↑ Консонантная система уляпского говора в сопоставлении с аналогами других диалектов адыгских языков Цитатэм щыуагъэ къыхэкӀащ Invalid parameter "name""" in <ref> tag. Did you mean "name"?
  2. ↑ Палатализация (смягчение) и аффрикатизация согласных Цитатэм щыуагъэ къыхэкӀащ Invalid parameter "name""" in <ref> tag. Did you mean "name"?
  3. ↑ Переднеязычные мягкие шипящие аффрикаты дж, ч, к1
  • STAROSTIN, Sergei A.; NIKOLAYEV, Sergei L. (1994). A North Caucasian Etymological Dictionary: Preface.
Къыздырахар: "https://kbd.wikipedia.org/w/index.php?title=Прото-Адыгэбзэ&oldid=44339"