ЦӀэмэз

ЦӀэмэз
Нып	Дэмыгъэ
Къэрал	Урысей
Федерациэм и субъект	Краснодар Къэрал
Кординатхэр	Кординатхэр: 44°43′00″ с. ш. 37°46′00″ в. д. / 44.716667° с. ш. 37.766667° в. д. (G) (Я)44°43′00″ с. ш. 37°46′00″ в. д. / 44.716667° с. ш. 37.766667° в. д. (G) (Я)
КӀуэцӀ гуэшыгъуэр	Куейуэ 5:; ЦӀэмэз,; КъуэкӀыпӀэ,; ХыӀуфэгъуэ,; Курыт,; Ипшъэ
Мэр	Владимир Ильич Синяговский
Щыхалъхьар	1838
Хьэблэ	1866
И инагъыр	835 км²
Агломерациэ	282 600
Зэманыгъуэр	UTC+3
Почтэ индексхэр	353900—353925
Автом и кодыр	23; 93
Официал сайтыр	http://admin.novoros.com

ЦӀэмэз (урбз. Новороссийск) — Урысейм хэт Краснодар къэралым и зы къалэ.

Джылу дэсыр 228, 243 (2009 гъэмкӀэ).

Къалэр ЦӀэмэз-хыжъэм Ӏулъ, Хы ФӀыцӀэм и Ӏуфэм.

Тхыдэр

VI ди лъэхъэнэм ипӀэм ЦӀэмэз-хыжъэм синдхэр щыпсоуа. ШӀы-лэжьыгъэм, щэхуэным пылъху, алыдж лъэпкъымрэ абыхэмрэ зэпылъу.

V ди лъэхъэнэм ипӀэм синдхэм я къэрал зэфӀоувэр.

V ди лъэхъэнэм ипӀэм иджырей ЦӀэмэзым идежь къалэ Бата зэфӀоувэр Боспор къэралым и къалэ гунапкъэм Ӏут. Къалэм дэсхэр щэхуэным пылъ, алыдж куэду дэс.

II ди лъэхъэнэм ипӀэм Батам аланхэр къытоуэри зэхакъутэ.

II ди лъэхъэнэм ипӀэм иджырей адыгэцӀэр къытонэ хыжьэм. Адыгэ лъэпкъхэм хазархэр, къэзанхэр къатоуэ зэпыт, къалэр хом-хомурэ яубыду езы адыгэхэр ӀуашъхьэхэмкӀэ хэкӀху.

XIII лъэхъэнэм ЦӀэмэз-хыжъэр къэзанхэм яӀыгъ. ЦӀэмэз и псыхъуэм идежь быдапӀэ Батарио ягъэувыр. БыдапӀэр урымхэм (генуэзхэм) яшъыр а лъэхъэнэхэм щэхуэн гъогу КъуэкӀыпӀэмрэ КъуэхьапӀэмрэ язэхуаку дэлъахэр яӀыгът. А быдапӀэр адыгэхэм я зэкӀуэхэм зыщахъумэн шъхьакӀэ ягъуват.

1453 гъэм тырку-осмэнхэм Константинополыр яубыд. Таманымрэ ЦӀэмэзымрэ тыркум я мэхъур.

Къалэ закъуэм и быдапӀэм щымыхъукӀэ тыркухэм я ӀанатӀэр фӀэкӀтэкъым, къалэм ихъуреягъ шӀыпэм натхъуэдж лъэпкъыр ису щыта.