ਉਸਤਾਦ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ
Ustad Enayat Khan | |
|---|---|
| ਜਨਮ | 1894 |
| ਮੌਤ | 1938 (aged 43) |
| ਪੇਸ਼ਾ | Sitar player, Classical music performer |
ਉਸਤਾਦ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ (ਉਰਦੂਃ استاد خان), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਥ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਬਹਾਰ ਵਾਦਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।[1]
ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਉਸਤਾਦ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 1894 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਹਾਨ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਬਹਾਰ ਸਿਖਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਘਰਾਨਾ ਜਾਂ ਇਟਾਵਾ ਘਰਾਨਾ (ਸੰਗੀਤ ਸਕੂਲ ਮੂਲ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਟਾਵਾ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਨਾਮ ਆਗਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਇਟਾਵਾ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਖਿਆਲ ਗਾਇਕ ਬੰਦੇ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਧੀ ਬਸ਼ੀਰਾਂ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ।
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੈਰੀਅਰ
[ਸੋਧੋ]ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਿਰਫ 43 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਰਹੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਤੇ ਸੁਧਾਰ ਵਾਲਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 'ਗਾਇਕੀ ਅੰਗ' ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਤਾਰ ਵਜਾਉਣਾ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਆਯਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਮਾਪ ਨੂੰ ਮਾਨਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲੇ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਲੌਕੀ ਨੂੰ ਜੋਡ਼ਿਆ, ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ (ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ਜ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ)। ਸਿਤਾਰ ਵਜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ।[1]
"ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਰੈਪਿਡ-ਫਾਇਰ ਮਲਟੀ-ਸਟਰੋਕ 'ਤਾਨ-ਤੋੜਾ' ਨਹੀਂ ਵਜਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ (ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ) ਨੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨਾਲ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਤਾਦ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
"ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਇੰਨੀ ਡੂੰਘਾਈ, ਮੁਹਾਰਤ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।[1]
ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਜੋ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਲਾ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਐਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਤੰਗ ਪਾਰਖੀ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਜਨ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਸਹਿਯੋਗੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਦੋਸਤ ਸਨ।[1] ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਆਰਪੀਜੀ/ਈਐਮਆਈ ਦੀ ਚੇਅਰਮੈਨਜ਼ ਚੁਆਇਸ ਸੀਰੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੇਟ ਘਰਾਣੇਸਃ ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਉੱਤੇ ਸੀਡੀ ਉੱਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਮੌਤ
[ਸੋਧੋ]ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ 43 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 1938 ਹੋਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਛੇ ਚਾਰ ਬੱਚੇ ਛਡ ਗਏ ਸਨ।[1] ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ,ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ (1928-2004) ਅਤੇ ਇਮਰਤ, ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਘਰਾਣੇ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[1] ਵਿਲਾਇਤ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਮਰਤ ਨੇ ਸੁਰਬਹਾਰ ਦੋਵੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣਨਾ ਸੀ।[1]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 "Tribute to a Maestro - Inayat Khan". ITC Sangeet Research Academy website. Archived from the original on 6 June 2012. Retrieved 28 December 2023.