ਐਰਾਵਤੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ
ਐਰਾਵਤੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ, ਦਰਵਿੜ ਵਾਸਤੁਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜੋ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਮਿਲਨਾੜੁ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੁੰਭਕੋਣਮ ਦੇ ਕੋਲ ਦਾਰਾਸੁਰਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। 12ਵੀਆਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਰਾਜਾ ਚੋਲ ਦੂਸਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਤੰਜਾਵੁਰ ਦੇ ਬ੍ਰਹਦੀਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਗਾਂਗੇਇਕੋਂਡਾ ਚੋਲਾਪੁਰਮ ਦੇ ਗਾਂਗੇਇਕੋਂਡਾਚੋਲੀਸ਼ਵਰਮ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਯੂਨੇਸਕੋ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸਾਰਿਕ ਅਮਾਨਤ ਥਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਜੀਵੰਤ ਚੋਲ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1]
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾ
[ਸੋਧੋ]ਐਰਾਵਤੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਐਰਾਵਤੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਰਪਣ ਦੇ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਦੇ ਸਫੇਦ ਹਾਥੀ ਐਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਐਰਾਵਤ ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਬਦਲ ਜਾਣ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਫੇਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਕਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਇੱਕ ਛਵੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਐਰਾਵਤ ਉੱਤੇ ਇੰਦਰ ਬੈਠੇ ਹਨ, ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਲੋਂ ਹੀ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਇਸ਼ਟਦੇਵ ਦਾ ਨਾਮ ਪਿਆ।
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਦੇ ਰਾਜੇ ਯਮਰਾਜ ਨੇ ਵੀ ਇੱਥੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯਮਰਾਜ, ਜੋ ਕਿਸੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਜਲਨ ਵਲੋਂ ਪੀੜਤ ਸਨ, ਐਰਾਵਤੇਸ਼ਵਰ ਭਗਵਾਨ ਦੁਆਰਾ ਠੀਕ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਜਮਰਾਜ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਲਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਸ ਤਾਲਾਬ ਨੂੰ ਯਮਤੀਰਥਮ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਾਸਤੂਕਲਾ
[ਸੋਧੋ]ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਰਾਜਗੀਰੀ ਕਲਾ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਬ੍ਰਹਦੀਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ ਜਾਂ ਗਾਂਗੇਇਕੋਂਡਾਚੋਲੀਸ਼ਵਰਮ ਮੰਦਿਰ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਉੱਤਮ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਨਿੱਤ-ਵਿਨੋਦ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਵਿਮਾਨਾ (ਖੰਭਾ) 24 ਮੀਟਰ (80ਫੀਟ) ਉਂਚਾ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਮੰਡਪਮ ਦਾ ਦੱਖਣ ਭਾਗ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪਹੀਆਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੱਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਘੋੜੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅੰਦਰਲਾ ਅੰਗਣ ਦੇ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇਰੇ ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬਲਿਪੀਟ (ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਸਥਾਨ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਲੀਪੀਟ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਮੰਦਿਰ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਛਵੀ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਚੌਕੀ ਦੇ ਦੱਖਣ ਤਰਫ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਵਲੋਂ ਯੁਕਤ 3 ਸੀੜੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੈ। ਚਰਣਾਂ ਉੱਤੇ ਚੋਟ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੰਗੀਤ ਧਵਨੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਅੰਗਣ ਦੇ ਦੱਖਣ - ਪੱਛਮ ਵਾਲੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ 4 ਤੀਰਥ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਮੰਡਪਮ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਉੱਤੇ ਜਮਰਾਜ ਦੀ ਛਵੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸ਼ਿਲਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸਪਤਮਾਤਾਵਾਂ (ਸੱਤ ਆਕਾਸ਼ੀ ਦੇਵੀਆਂ) ਦੀਆਂ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹਨ।
ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ
[ਸੋਧੋ]ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਕੁਲੋਤੁੰਗਾ ਚੋਲ ਤੀਸਰੀ ਦੁਆਰਾ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕਰਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਬਰਾਂਡੇ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਦੀਵਾਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦੇ 108 ਖੰਡ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਚਾਰਿਆ (ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਮੰਨਣੇ ਵਾਲੇ ਸੰਤ) ਦੇ ਨਾਮ, ਵਰਣਨ ਅਤੇ ਛਵੀਆਂ ਬਣੀ ਹਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੋਪੁਰਾ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਕਲਿਆਣੀ ਵਲੋਂ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਧਿਰਾਜ ਚੋਲ ਪਹਿਲਾ ਦੁਆਰਾ ਕਲਿਆਣਪੁਰਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪੱਛਮ ਚਾਲੁਕਿਆ ਰਾਜਾ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਪਹਿਲਾ ਵਲੋਂ ਉਸ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਆ ਛੇਵਾਂ (VI) ਅਤੇ ਸੋਮੇਸ਼ਨਰ ਦੂਸਰਾ ਨੇ ਚਾਲੁਕਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਯੂਨੇਸਕੋ ਸੰਸਾਰਿਕ ਅਮਾਨਤ ਥਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਸਾਲ 2004 ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਚੋਲ ਜੀਵੰਤ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮਹਾਨ ਚੋਲ ਜੀਵੰਤ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਤੰਜਾਵੁਰ ਦਾ ਬ੍ਰਹਦੀਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ, ਗਾਂਗੇਇਕੋਂਡਾ ਚੋਲਾਪੁਰਮ ਦਾ ਗਾਂਗੇਇਕੋਂਡਾ ਚੋਲੀਸ਼ਵਰਮ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਦਾਰਾਸੁਰਮ ਦਾ ਐਰਾਵਤੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ . ਇਸ ਸਾਰੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ 10ਵੀਆਂ ਅਤੇ 12ਵੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਚੋਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ "Great Living Chola Temples". UNESCO World Heritage Centre. 2004. Retrieved 28 November 2015.