နျူကလီးယား ရူပဗေဒ

နျူကလီးယား ရူပဗေဒယို ထွာ ရူပဗေဒ ကထွားလွောန်ꩻဒါႏ အဲစ်တမ်ဖဲ့ꩻရာ နျူကလိယတွမ်ႏ ထာꩻကပါသော့ꩻဒါႏ ကောင်းကိုဖုံႏ အဗာႏလူႏလုဲင်ႏဝင်ꩻခရာႏသွူ။ ထွာနေး ထွားလွောန်ꩻ နျူကလီးယားထာꩻခြိုꩻ အွိုးတဖဲ့ꩻခေါ်စား။ နျူကလီးယား ရူပဗေဒယို အဗွိုန်ပီတောဝ်း အဲတ်တောမစ် ရူပဗေဒ ကထွားလော်ဒါႏ အဲတ်တမ်ကားကအောဝ်ႏ၊ ပါတောမ်ႏ ဝွေꩻသီးအီလဲစ်ထရွန်ဖုံႏသွူ။

ကထွိုင်ႏသေနာႏ နျူကလီးယား ရူပဗေဒထွူ ရဲန်ꩻမာꩻမွေးဝင်ꩻ နျူကလီးယားစူခွုမ်၊ နျူကလီးယားအာႏစွိုး၊ နျူကလီးယားဗုံးရာႏ၊ နျူကလီးယား တသီႏဖဲ့ꩻ ပီနုဲင်း ကဲတ်ꩻယောင်ꩻတွမ်ႏ ပသီႏလောႏ သံလဲက်(Magnetic resonance imaging)အာႏရဲင်ꩻထွူ ထုမ်ႏထွားအီရေားဂါႏ (MRI) စက်၊ စက်မာꩻစက်ခြိုင်းဖဲ့ꩻရာ ယင်း ထာꩻဆို့ꩻရုဲင်ဖဲ့ꩻရာတာႏ အုဲန်သိုတုပ် (isotopes)၊ အွောန်ႏဗွို့ꩻသော့ꩻ အုဲန်းယွန်း အနမ်းအောဝ်ႏအဉ်စဉ်နီယာဖဲ့ꩻကို၊ ဘူမိဗေဒဘာႏသာႏကို ထောင်ချာအီ ရေဒီယိုကာဗွန်နေးစား ညနေင်ႏဗွို့ꩻတွမ်ႏ ထာꩻခြိုꩻညဆွာꩻဘာႏသာႏဖဲ့ꩻဖုံႏ။ မာꩻ ထာꩻမာꩻနောဝ်ꩻစားဖုံႏယို ထွာနေး ပညာႏထွားသွောန်ထူႏလွောန်ꩻ နျူကလီးယားအဉ်စဉ်နီယာဖဲ့ꩻသွူ။

ထာꩻဇျꩻရူပဗေဒတွမ်ႏ နျူကလီးယား ရူပဗေဒနောဝ်ꩻ အပီတောဝ်းဝင်ꩻရိုꩻလဲ့ အောဝ်ႏသွောန်ထူႏ ထွားလွောန်ꩻပဲန်နေးဝင်ꩻ။ နျူကလီးယား နက္ခတ္တရူပဗေဒ(Nuclear astrophysics)ယို ကအီးခြုဲင်းနယ်ဖေႏ နက္ခတ္တရူပဗေဒခရာႏပီနုဲင်း ဆာႏသီးကောင်းကို အောဝ်ႏထွာနုဲင်းမုဲင်ꩻတာႏ ထွာအထျꩻထျꩻ၊ ထွာပါက ဓာတုဗေဒ ဒြတ်စင်ဖုံႏ အရီးရီးသွူ။

ဗွောင်ဖုဲင်ကင်း

ဟဉ်နရီဘဲက်ဂွါရယ် (Henri Becquerel)

တယ်ႏ ၁၉၂၀ ဖုံႏကို မို့ꩻအေႏပွီဖုံႏ လွူꩻအီစ ထာꩻခြွိုင်းထုမ်ႏစောပ်ꩻ ထာꩻဇျꩻဖဲꩻရာထွူ ဆုဲင်ꩻနောဝ်ꩻ သေထွꩻလꩻအီ ပိုသစ်ထရွန်၊ မျူယွန် ယင်း ကာအွန် (kaon))

စီꩻကန်ꩻ အွောန်ႏထော့ခါꩻကို နျူကလီးယား ရူပဗေဒတွမ်ႏ အဲတ်တမ်ဖဲ့ꩻရာ ရူပဗေဒ တဗွိုန်ပီတောဝ်းဝင်ꩻကရိုꩻယို အတယ်ႏစစ ၁၈၉၆ ဗာႏနေင်ႏကိုခါ၊ ဟဉ်နရီဘဲက်ဂွါရယ် ကသေထွꩻဒါႏ ရေဒီယိုသတ္တိဆုဲင်းထာꩻ (radio activity) ခါ၊ အမာꩻစစ အောဝ်ႏယူရေနီယမ် တသာႏဖုံႏကို ဝင်ꩻကထောင်ထွားဒါႏ မေႏလို့ꩻမေႏ (မန်း-မီးစုန်း) ကိုခါ။ ဇေဇေတောမသန် သေထွꩻအီလဲက်ထရွန်ထွူ အောဝ်ႏခါႏတနေင်ႏကို ရိုꩻစခန်းဝင်ꩻ အဲတ်တမ်ကောင်းကိုယို အဗူႏခါꩻထာꩻအောဝ်ႏ။ ၂၀ ရျာꩻဗူႏအစောဝ်းခါ ဝင်ꩻကစူꩻခါꩻဒါႏ အဲတ်တမ်မိုဒယ်နောဝ်ꩻ ထွာ ဇေဇေတောမသန် plum pudding မိုဒယ်သွူ။ နဝ်ꩻဗာႏကိုရိုꩻခါꩻ အဲတ်တမ်ယို ထွာ တျာႏရာႏအထီး၊ ကောင်းကိုနောဝ်ꩻ တျာႏအာႏအမွူးကအောဝ်ႏဗွို့ꩻဒါႏ အီလဲက်ထရွန်ဖုံႏအောဝ်ႏဟွဲးတဲ့ရိုꩻ။

တယ်ႏအနေင်ႏနောဝ်ꩻမာꩻငါ ထွားထောင်လွောန်ꩻစအာမွေးဝင်ꩻ ရေဒီယိုသတ္တိဆုဲင်းထာꩻ (radio activity)ခရာႏ၊ နောဝ်ꩻကို ဝင်ꩻသေငါꩻအာနောဝ်ꩻ ထွာ ပိုလန် ရူပဗေဒပညာႏမူႏ မာရီကျူရီ (တောႏလမ်းထာꩻထွူ ထူႏခါꩻပါဗာႏ အဝါꩻမဉ်ꩻ၊ ဝွေꩻမူႏမဉ်ꩻလီꩻနောဝ်ꩻ ထွာဒျာႏ သကလိုဒေါဝ်သကာဟဲ့ꩻ Sklodowska ဒျာႏသွူ)၊ ပီယာရီ ကျူရီ၊ အားနဲတ်ရူတာဖော့ဒ် တွမ်ႏယင်း အလင်လင်ဖုံႏသွူ။ ရျာꩻဗူႏနောဝ်ꩻဗာႏကထွိုင်ႏလွို့နောဝ်ꩻလဲင်ႏ ရူပဗေဒ ပညာႏသျင်ႏသီး သေထွꩻလꩻပါ ရေဒီယို ဓာတ်ရောင်ႏဆျောဝ်ႏ တောင်ႏထန်ႏထာꩻ ၃ စား။ ဝွေꩻသီးအွောန်ႏမဉ်ꩻခါꩻ အယ်လ်ဖာ၊ ဘီတာ ယင်း ဂမ္မာရောင်ႏဆျောဝ်ႏ။ နုဲင်း ၁၉၁၁ ဗာႏနေင်ႏကို အောတ်တိုဟန် ( Otto Hahn) တွမ်ႏယင်း ၁၉၁၄ ဗာႏနေင်ႏကို စိမ်းသ် ဆဲက်ဒဝစ် (James Chadwick) ကသေထွꩻလꩻဝင်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ ဘီတာ ပြုဲင်ပြင်ꩻထာꩻ ရောင်ႏခꩻနောဝ်ꩻ အထွာတရွꩻနေးစား၊ အထွာကွိုတ်ꩻကတ်ꩻနေးတောဝ်းတဲ့ရိုꩻ။ ပေါႏနောဝ်ꩻဟ အီလဲက်ထရွန်ဖုံႏယို အောဝ်ႏအဲတ်တမ်ကို ဖျꩻထန်ႏနေးတွမ်ႏ အာႏစွိုးခြွီ(energy)တရွꩻဝင်ꩻ။ ဗွိုန်ပီတောဝ်း အာႏစွိုးခြွီတနဲန် ကွိုတ်ꩻကတ်နေးစား ကမော့ꩻဒါႏ ဂမ္မာ ယင်း အယ်လ်ဖာ ပြုဲင်ပြင်ꩻထာꩻကို။ ထာꩻယို ခိန်ႏနောဝ်ꩻခါ ထွာဖို ပျဿနာႏ အယပ်ꩻအခုဲင်ႏ အွိုးနျူကလီးယား ရူပဗေဒဖဲ့ꩻတာႏ၊ ပွိုးတမုဲင်ꩻနဲးတဲင် ကပြုဲင်ပြင်ꩻထာꩻ နောဝ်ꩻစားဖုံႏကိုယို အထွို့ꩻသဲန်ꩻခါꩻတောဝ်း အာႏစွိုးခြွီ ထီႏလွဝင်ꩻ အအွောန်ႏနယ်နုဲင်းနောဝ်ꩻစား နောဝ်ꩻမꩻသွူ။

၁၉၀၃ ဗာႏနေင်ႏကို ဟဉ်နရီဘဲက်ဂွါရယ်ယို ဝွေꩻကသေထွꩻလꩻထာꩻတာႏ၊ မာရီ တွမ်ႏ ပီယာရီ ကျူရီသီးယို ဝွေꩻသီးမာꩻထွေ သုတေသနဖုံႏ အွိုးရေဒီယိုသတ္တိဆုဲင်းထာꩻဖဲ့ꩻကိုတာႏ ဝင်ꩻဖေႏလွေꩻဖဝင်ꩻ နိုဘယ်ဆု။ ရူတာဖော့ဒ်နောဝ်ꩻ ၁၉၀၈ ဗာႏနေင်ႏကိုခါ ဝင်ꩻဖေႏလွေꩻ နိုဘယ်ဆု ဓာတုဗေဒဖဲ့ꩻတာႏ၊ လꩻအီတွမ်ႏ ဝွေꩻကထုမ်ႏကြမ်ꩻခါꩻဒါႏ ထာꩻခြိုꩻဝတ္ထု ကပြုဲင်လီထာꩻ တွမ်ႏယင်း ရေဒီယိုသတ္တိဆုဲင်းထာꩻကအောဝ်ႏဒါႏ ထာꩻခြိုꩻဝတ္ထု ဓာတုဗေဒဖဲ့ꩻကိုတာႏသွူ။

တွိုႏ ၁၉၀၅ ဗာႏနေင်ႏကို အဲလ်ဘတ် အုဲန်းသတုဲန်း တဲမ်းထေ ဒြတ်ဖဲန်-အာႏစွိုးခြွီ ညီႏဗွိုန်ဝင်ꩻ ထာꩻယူႏအုဲန်ဒီယာ။ ဘဲက်ဂွါရယ် တွမ်ႏ မာꩻရီကျူရီသီးကထောင်ဒါႏ ရေဒီယိုသတ္တိ ဆုဲင်းထာꩻဖုံႏ လဲန်းရီးထဲင်းယိုဗာႏတဲင် ကအီးခြုဲင်း စေနယ်ဖေႏလꩻ ရေဒီယိုသတ္တိ ကဆုဲင်းထာꩻတာႏ ကအီးလꩻ အာႏစွိုးခြွီ လိတ်အရွီးအခိုႏနောဝ်ꩻ အရအုံပွိုးဗာႏက ဝင်ꩻဖုံႏ ကသေထွꩻလꩻ နျူကလိယ နမ်းဒျာႏယိုကဲႏကဲႏ ကထွာဒါႏ နျူကလီယွန် အပေႏခြာထဲင်းဝွေꩻ အောဝ်ႏသော့ꩻငီꩻပါခရာႏနောဝ်ꩻသွူ။

ရူတာဖော့ဒ် သေနာႏထွꩻ နျူကလိယ

၁၉၀၆ ဗာႏနေင်ႏကို ရူတာဖော့ဒ် ထေနျꩻလိတ်ဖွူꩻ "မာꩻတွမ်ႏရေဒီယမ် ကကာႏလွေꩻ ထာꩻခြိုꩻဝတ္ထုကို ထာꩻဇျꩻအထျꩻ ( Particle)တဗာႏ ယွိုးထွူႏထာꩻ"။ ဟန်ကုဲန်ဂါ မာꩻလုဲင်းငါဖေႏ စူခြောင်ꩻယိုဗာႏ အွိုး ဩစောဝ်းဩဗွေႏအစွိုꩻ Royal Societyကိုထွူ ဝွေꩻမာꩻနယ်ဖေႏပါ ဝွေꩻတွမ်ႏ ရူတာဖော့ဒ် ကမာꩻထွူခါꩻလဲန်းဒါႏ ကာႏလွေꩻ အယ်လဖာ ထာဇျꩻအထျꩻ တလီꩻအောဝ်ႏကို၊ အလူမီနီယမ် အဗေင်ႏပျာႏကို၊ ခမ်ꩻဆွိုင်ꩻ ခမ်ꩻလာႏပျာႏကိုဖုံႏ။ ကထောင်ထွား မာꩻလွေꩻငါအာခြာထဲင်းဒါႏ ထာꩻမာꩻခရာႏဖုံႏနောဝ်ꩻ ကုဲန်ဂါတွမ်ႏ အားနဲတ် မာသဒန် ( Ernest Marsden) တဲမ်းထန်ႏဖေႏ ၁၉၀၉ ဗာႏနေင်ႏကို။ အတသာခြာထဲင်းဒါႏ ကုဲန်ဂါ-မာသဒဲန် ကမာꩻနယ်ထာꩻ နောဝ်ꩻ ကုဲန်ဂါ နျꩻထန်ႏထွတ်ထေဖေႏ ၁၉၁၀ ဗာႏနေင်ႏကိုသွ။ ထွိုင်ႏတွိုႏ ၁၉၁၁-၁၉၁၂ ဗာႏနေင်ႏကို ရူတာဖော့ဒ် လွေꩻခြုဲင်းနယ်၊ မာꩻနယ်ဖေႏ လိုꩻအာဆငါ အွိုး Royal Society (မန်းဟဲ့ꩻ တော်ဝင်အဖွဲ့အစည်း)ထွူ အွောန်ႏဟွိုန်ခါꩻဖေႏပါ ယိုခါ နီကသေနာႏဒါႏ အဲတ်တမ်ဖဲ့ꩻရာ တီအိုရီတသာတဗာႏနောဝ်ꩻတန်သွူ။

ကတဲမ်းထေ တွယ်ႏနျꩻဒါႏ လိတ်ကီယိုစားဖုံႏကို ကမာꩻဗာႏလဲန်းဒါႏ အဓိကထာꩻမာꩻနယ်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ ထွာနေး အမာꩻလွေꩻ ၁၉၀၉ ဗာႏနေင်ႏကိုခါ၊ အမာꩻ မန်ဆဲတ်သတာ တက္ကသိုလ်ႏကို။ ကမာꩻငီꩻ အားနဲတ် ရူတာဖော့ဒ်သား ပီနုဲင်း ဇျိုဟန်နဲတ်သ ဟန် ကုဲန်ဂါ တွမ်ႏ ကျောင်ꩻသားခလုဲင်ႏလꩻတောဝ်းဘွဲ့ ကမဉ်ꩻဒါႏ မာသဒဲန်သီးယို ရူတာဖော့ဒ် အွောန်လဲ့ꩻခိုး အယ်လဖာ ထာꩻဇျꩻအထျꩻဖုံႏ (helium 4 nuclei) အွိုးခမ်ꩻဆွိုင်ꩻပျာႏပေႏထျꩻ။ ကရိုꩻဒါႏ plum pudding model နောဝ်ꩻဗာႏ ကထွားဖေႏထာꩻနောဝ်ꩻ အရိုꩻ အယ်လဖာ ထာꩻဇျꩻအထျꩻဖုံႏ ရအီးစီꩻဖြွောန်ထန်ႏလွေꩻ ခမ်ꩻဆွိုင်ꩻပျာႏထွူ ခမ်ꩻဆွိုင်ꩻပျာႏ ရအီးတငေါꩻပသာႏဗာႏ နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွဲးတွော့ꩻ ရူတာဖော့ဒ် ထွောန်ႏသေꩻခါꩻဝွေꩻလိုꩻ ယမ်ကထွားထုမ်ႏပါ ကကုဲင်းထီႏထွꩻစွော့ꩻဒါႏ ထာꩻရမာꩻသꩻဝအီဝွေꩻတစွိုးစွိုး။ ထာꩻဇျꩻအထျꩻဖုံႏ ယဟန်ႏနောဝ်ꩻ တဗောက်ꩻတဗက်ꩻ ကာႏလွေꩻဒျာႏ ထာꩻစဲင်ႏတန်ဖုံႏရာ၊ ယဗာႏဗာႏနောဝ်ꩻ အတခꩻသဲင်ꩻချာလꩻပါနေးကထဲင်း။ ဝွေꩻထွားပဲန် ထွားယွိုင်ႏအီတွမ်ႏ ကခꩻမိုးဒါႏ စေးတစ်ဆျူး တွမ်ႏတနတ်ရာႏ၊ ကွဲးတွော့ꩻ လွေꩻမော့ꩻတေား အတဆွောန်ချာ။ ၁၉၁၁ ဗာႏနေင်ႏခါ ရူတာဖော့ဒ် ကအွာထန်ႏလꩻ ဒေတာ (Rutherford's analysis of the data) ကို ကသေထွꩻဒါႏထာꩻယို အလွေꩻထွာအီ ရူတာဖော့ဒ် အဲတ်တမ်မိုဒယ်။ အဲတ်တမ်မိုဒယ်နောဝ်ꩻဗာႏရိုꩻ အဲတ်တမ်ကို ဒြတ်ဖဲန်ကဉ်းအာအာယို ကပေႏဗိꩻ၊ ကနဲန်းတဉ်ႏတွော့ꩻမွေးဒါႏ နျူကလိယ အောဝ်ႏပါသော့ꩻ။ ကထွူႏစွူ့ဒါႏ၊ တျာႏအာႏအထီးကအောဝ်ႏဗွို့ꩻဒါႏ ထာꩻဇျꩻအထျꩻဖုံႏ ယမ်ဖေႏနေး ကအုံကြွော့ꩻ ကအောဝ်ႏခွေါန်ꩻအီတာႏ အီလဲက်ထရွန်ဖုံႏ အောဝ်ႏရဲး တေင်ဖေႏခါꩻ (နောဝ်ꩻခါ ခလုဲင်ႏသေတောဝ်းဒွိုန်း နယူထရွန်)။ မဉ်ႏဒေါ့ꩻဖေႏ ဥပမာတဗာႏနောဝ်ꩻ မိုဒယ်ယိုဗာႏတာႏ (ခေတ်တသာ မော်ဒန်မိုဒယ်မွေးတောဝ်း) နုဲတ်ထရိုစဉ်-၁၄ ကိုယို နျူကလိယ အောဝ်ႏပါ ၁ ဖြုံႏ၊ နျူကလိယကိုနောဝ်ꩻ ပရိုတွန် ၁၄ ဖြုံႏ ယင်း အီလဲက်ထရွန် ၇ ဖြုံႏ အောဝ်ႏပါငီꩻသော့ꩻ (လို့လို့ ထွာ ထာꩻဇျꩻအထျꩻ ၂၁ ဖြုံႏ)။ နျူကလိယနောဝ်ꩻဗာႏကို အကအောဝ်ႏလေပ်ဒါႏ အီလဲက်ထရွန်ယင်းဒျာႏ ၇ ဖြုံႏ အောဝ်ႏဗဲန်ခြာက အရိုꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။

အဲတ်ဒဉ်တန်တွမ်ႏ သတယ်လာ နျူကလီးယားလေမ်ꩻဝင်ꩻ

၁၉၂၀ ဗာႏနေင်ႏကိုရပ်ခါ အာတာအဲတ်ဒဉ်တန် (Arthur Eddington) ယူႏယူႏတဲမ်း ကသေထွꩻလꩻဒါႏ ဆာႏဖုံႏကိုကအောဝ်ႏထွာဒါႏ နျူကလီးယား ယန္တရားလေမ်ꩻဗဲန်ဝင်ꩻခရာႏ အိုးဝွေꩻလိတ်စေးလာႏ The Internal Constitution of the Stars ကို။ ခိန်ႏနောဝ်ꩻခါ သတယ်လာ အာႏစွိုးခြွီ (stellar energy) အရွီးအခိုႏယို ထွာဖို ကဗွေစုမ်ႏမွေးဒါႏ ထာꩻညာꩻယော့ ယူႏယပ်ꩻတဗာႏ- အဲတ်ဒဉ်တန် ကယူႏခွေါန်ꩻ စွို့ꩻစွောန်ႏငါလွေꩻနောဝ်ꩻ အရိုꩻ အရွီးအခိုႏယို ထွာဒျာႏ ဟုဲတ်ဒရိုစဲန် နွို့လေမ်ꩻဗဲန်လွေꩻ ဟီလီယမ်ကို၊ အွောန်ႏစွꩻထန်ႏအာမွေးမုဲင်း အာႏစွိုးခြွီ ဗွိုန်ပီနုဲင်း အုဲန်းသတုဲန်း အီကွေးဆဉ်း E = mc² ကိုစားတဲ့ဒေါ့ꩻ။ ယိုနောဝ်ꩻ ထွာနေး ထာꩻတန်ပြွူႏ ယမ်ယဲ့ꩻတလာငါတဗာႏ၊ ထွာမုဲင်ꩻနဲးတဲ့ ကောပ်ခိန်ႏနောဝ်ꩻခါ တာမိုနျူကလီးယား အာႏစွိုးခြွီ တွမ်ႏယင်း ဆာႏဖုံႏယို ဟုဲတ်ဒရိုစဲန် အောဝ်ႏလေမ်ꩻသော့ꩻအာအေားတန်ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ခလုဲင်ႏသေထွꩻတောဝ်းဒွိုန်းရိုꩻလဲ့ နောဝ်ꩻမꩻသွူ။

ထွားထောင်လွောန်ꩻ နျူကလီးယား သပဉ်

ရူတာဖော့ဒ် မိုဒယ် ထာꩻမာꩻထွာဟောဝ် ဗတွိုႏစွောန်း ဖရန်ကို ရာသဲတ္တီ (Franco Rasetti) ကယွော့လွောန်ဖေႏ ထွားထောင်လွောန်ꩻ နျူကလီးယား သပဉ်ခရာႏ (studies of nuclear spin)ကာလီဖိုးနီးယား အနယ်ပညာႏဌာနကို အွိုး ၁၉၂၉ ဗာႏနေင်ႏခါ။ ၁၉၂၅ ဗာႏနေင်ႏကိုခါ ကသေခါꩻနောဝ်ꩻ ပရိုတွန်တွမ်ႏ အီလဲက်ထရွန်ယို သပဉ်ငိုꩻအောဝ်ႏ ± ½ နုဲင်းနုဲင်းဝင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ရူတာဖော့ဒ် မိုဒယ် နုဲတ်ထရိုစဲန်-၁၄ ကိုကအောဝ်ႏဒါႏ နျူကလီးယား ထာꩻဇျꩻအထျꩻ လို့လို့ ၂၁ ဖြုံႏကိုယို ကအီးအွောန်ႏကုဲင်ထွာနုဲင်းနုဲင်းဝင်ꩻ သပဉ်တာႏ အဖြုံႏ ၂၀ နောဝ်ꩻ အောဝ်ႏလိုႏဗူႏဖေႏ ပဉ်ခိုႏခိုႏ ပဉ်စုင်ႏစုင်ႏနေး၊ နောဝ်ꩻထွူ အဆုဲင်ꩻသွတ်ꩻ ကအောဝ်ႏကုဲင်ဒါႏ အမွူး ထာꩻဇျꩻအထျꩻ (အသွꩻတအောဝ်ႏတောဝ်းဒါႏ ထာꩻဇျꩻအထျꩻ) အီးလိုႏအွောန်ႏကုဲင်ဖေႏနျူကလိယ အထွူအီ သပဉ် (net spin) ½ ။ ကွဲႏတွော့ꩻ ရာသဲတ္တီ. ကသေထွꩻနောဝ်ꩻ နုဲတ်ထရိုစဲန်-၁၄ ယို သပဉ်အောဝ်ႏ ၁ သွူ။

စေမ်းဆဲဒ္ဒဝိက် သေနာႏထွꩻ နျူထရွန်

၁၉၃၂ ဗာႏနေင်ႏခါ ဆဲဒ္ဒဝိက် သေလꩻ ဝေါးလတာဘိုတီ၊ ဟားဘတ် ဘဲက္ကာ၊ အုဲန်ရယ်နီတွမ်ႏ ဖရဲဒ္ဒရိက် ဇျိုလီယောတ်-ကျူရီသီး ကမော့ꩻခါꩻဒါႏ ထာꩻရောင်ႏတောင်ႏထန်ႏယို အမဲန်ႏနောဝ်ꩻ ကောပ်ပွိုးစွောန်ႏ တျာႏဓာတ်တဗွို့ꩻတောဝ်းဒါႏ ထာꩻဇျꩻအထျꩻ မာꩻထွာဒျာႏနောဝ်ꩻမꩻသွူ။ ဒြတ်ဖဲန်နောဝ်ꩻဗာႏယို ပေႏတန် တတျာ ပရိုတွန်၊ ဝွေꩻဖေႏခါꩻအမဉ်ꩻ နျူထရွန် (ထွေလွောန်ꩻ ရူတာဖော့ဒ် ကရိုꩻခါꩻဖို ကအောဝ်ႏလိုႏထဲင်းပါ ထာꩻဇျꩻအထျꩻ နောဝ်ꩻတဗာႏတာႏ)။ အနေင်ႏနောဝ်ꩻနေနေ ဒီမစ်ထရီ အုဲန်ဗဲန်အဲန်ဂို ရိုꩻ နျူကလိယ ကောင်းကိုယို အီလဲက်ထရွန် တအောဝ်ႏတောဝ်း၊ အောဝ်ႏဒျာႏ ပရိုတွန်ဖုံႏတွမ်ႏ နျူထရွန်ဖုံႏ။ နျူထရွန်ဖုံႏယို ထွာ ထာꩻဇျꩻအထျꩻ (particles) သပဉ်ငိုꩻအောဝ်ႏ ½ နုဲင်းနောဝ်ꩻ။ ထာꩻယိုဗာႏ စေခြုဲင်းနယ်ခါꩻ ဒြတ်ဖဲန် (mass) ယို ကောပ်ပရိုတွန် မွေးတောဝ်းခရာႏ။ နျူထရွန်သပဉ် စေဖြေႏလꩻဖေႏစွော့ꩻ နုဲတ်ထရိုစဲန်-၁၄ ပျဿနာႏ၊ မိုဒယ်ယိုဗာႏကို ကပါဒါႏ အဖောဝ်ႏကအောဝ်ႏတောဝ်းဒါႏ ပရိုတွန် တွမ်ႏ အသွꩻကအဲန်တောဝ်းဒါႏ နျူထရွန် ဖေႏပန်းမိုးလွေꩻခါꩻဝင်ꩻ သပဉ် ½ တရဲန်းချင်ႏ၊ ဖေႏလွေꩻဖြွောန်အီ သပဉ် အထွူအီတွမ်ႏ ၁ နောဝ်ꩻသွူ။

သေနာႏထွꩻလꩻ နျူထရွန်ထွူ သိပ္ပံပညာႏသျင်ႏဖုံႏ ဖ တွက်ထန်ႏလꩻဖေႏ နျူကလိယ တဗာႏတဗာႏကို အာႏစွိုးခြွီ အခေင်ႏအခေါဝ် အောဝ်ႏဗဲန်ခါꩻတခွိုန်းမုဲင်ꩻ။ အွောန်ႏပဲန်နေး ပရိုတွန်တွမ်ႏ နျူထရွန်သီး နျူကလီးယားဒြတ်ဖဲန် (nuclear mass) ကအောဝ်ႏထွာခြွောန်းဒါႏ ထာꩻနောဝ်ꩻဗာႏကိုထွူ ချင်းတွက်ထန်ႏ။ နျူကလီးယား ဒြတ်ဖဲန်ဖုံႏခါႏ တဗွိုန်ပီတောဝ်းဝင်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ တွက်ထန်ႏနုဲင်းကီယိုစားသွူ။ မဉ်ႏကြဲမ် မဉ်ႏတဲက် နျူကလီးယား ကန်ချာထာꩻနောဝ်ꩻ ထာꩻယိုစား လွေꩻထဲ့တနꩻမဲန်ႏတွမ်ႏ အုဲန်းသတုဲန်း ကတွက်နယ် ဒြတ်ဖဲန်တွမ်ႏ အာႏစွိုးခြွီ ဗွိုန်ပီဝင်ꩻ အွိုး ၁၉၃၄ ဗာႏနေင်ႏကိုခါ၊ အဗွိုန်ပီလꩻ ၁ % ကိုတဲ့ရိုꩻ။

ပရိုဂါ အီကွေးဆဉ်း တန်ဗွိုင်းဗဲက်တာ ဘိုသန်ခြောင်ႏဖဲ့ꩻခရာႏ

အလဲက်သန်ဒရူ ပရိုဂါ (Alexandru Proca)ယို ထွာ လိုꩻမာꩻတန်ပြွူႏဖေႏထွူ ဒေါ့ꩻဟွိုန်လွေꩻ တန်ဗွိုင်းဗဲက်တာ ဘိုသန် အီကွေးဆဉ်းခြောင်ႏဖဲ့ꩻ တွမ်ႏယင်း နျူကလီးယားအာႏ မီသန်ခြောင်ႏဖဲ့ꩻကိုသား အရီးရီးသွူ။ ပရိုဂါ အီကွေးဆဉ်းယို သေငါꩻထွေအာတွမ်ႏ ဝေါ့လ်ဖ်စဲန် ပေါ်လီ (Wolfgang Pauli)၊ ပါယိုဖြာꩻ နိုဘယ်ဆုလိတ်ကိုနောဝ်ꩻ အတဲမ်းထေနယ်ဖေႏခါꩻပါ အီကွေးဆဉ်းယိုဗာႏ။ သေငါအာလွေꩻတွမ်ႏယင်းက ယူဂါဝါ (Yukawa)၊ ဝဲန့်သယ်(Wentzel)၊ တာကာနီတာ(Taketani)၊ သာကာတာ(Sakata)၊ ကဲမ္မာ (Kemmer)၊ ဟစ်တလာ (Hitler) တွမ်ႏယင်း ဖရိုလိဂ် (Fröhlich)သီးဖုံႏရာ ကမာꩻတန်ပြွူႏဖေႏ အဲတ်တမ်ဖဲ့ꩻရာ နျူကလိယဖုံႏ တီအိုရီတဗာႏတာႏ အွိုး နျူကလီးယား ရူပဗေဒကိုသွူ။

ယူဂါဝါ မီသန် ပေါ်သဇျူလိတ် ကအီးရုပ် သဲန်ꩻ နျူကလိယဖုံႏတာႏ

၁၉၃၅ ဗာႏနေင်ႏကိုခါ ဟီဒီကိ ယူဂါဝါ (Hedeki Yukawa) ဒေါ့ꩻခြုဲင်းနယ် အရီးရီးပထမ ထာꩻမာꩻကထွာအီဒါႏ ကအီးစေခြုဲင်းနယ် နျူကလိယ အောဝ်ႏကောပ်ဝင်ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻတာႏ အာႏအဆွော့ꩻ တီအိုရီ ( strong force) ခရာႏ။ ယူဂါဝါ ထာꩻခြꩻဝင်ꩻ ကို ဆုဲင်ꩻယိုခါ ကဟဲ့ꩻဝင်ꩻ မီသန် ထဉ်ႏထာꩻဇျꩻအထျꩻ (virtual particle) တဗာႏ အောဝ်ႏအခါႏကို ထေဖေႏအာႏရဲင်ꩻ နျူကလီယွန်ဖုံႏလို့လို့တာႏ၊ ပါတွမ်ႏ ပရိုတွန် ယင်း နျူထရွန်။ အာႏယိုဗာႏ ဆုဲင်းစေနယ်ဖေႏ ပွိုးတမုဲင်ꩻ နျူကလိယဖုံႏ ပꩻ တထဲက်ꩻထန်ႏထိုꩻတောဝ်း ပရိုတွန်ကန်ဝင်ꩻကအောဝ်ႏကို။ ထာꩻယို အဆုဲင်းစေနယ်ဖေႏပါယင်းက ပရိုတွန်ဖုံႏခြာကို အာႏဆွော့ꩻ ကထွို့ꩻထာꩻယို ထွာမုဲင်ꩻ အလဲန်းဗော့ꩻထဲင်း တျာႏပသီႏလောႏ (မန်းဟဲ့ꩻ လျပ်စစ်သံလိုက်) ကထွို့ꩻထာꩻခရာႏသယ်။ ဆုဲင်ꩻခါ ဝင်ꩻကထွိုင်ႏသေနာႏထွꩻလꩻ ပုဲန် မီသန် (မန်းနေးဟဲ့ꩻ ပိုင်မယ်စွန်) ကအွောန်ႏနယ်ဖေႏ ထာꩻနောဝ်ꩻဗာႏကို အရိုꩻ ယူဂါဝါ ထာꩻဇျꩻအထျꩻ ဂုဏ်သတ္တိအောဝ်ႏတဲ့ဒေါ့ꩻ။

ခေတ်တသာ အဲတ်တမ်မိုဒယ်ဖုံႏယို အဗွေစုမ်ႏအီလꩻတွမ်ႏ ယူဂါဝါ လိတ်စေးလာႏဖုံႏ။ အဲတ်တမ်ကဲန်ကိုနောဝ်ꩻ နျူထရွန်တွမ်ႏ ပရိုတွန်ရာႏတဉ်ႏတွော့ꩻ အောဝ်ႏပါသော့ꩻ၊ နျူကလီးယား အာႏဆွော့ꩻ အောဝ်ႏသဲန်ꩻဗူႏခါꩻဖေႏနေး။ ကတဉ်ႏခွေါင်တောဝ်းဒါႏ နျူကလီးယားဖုံႏနောဝ်ꩻ ကုဲင်းမော့ꩻဒါႏ အယ်လဖာ ပြုဲင်ပြင်ꩻထာꩻ၊ မဉ်ႏထွာနောဝ်ꩻစားတဲ့ ဟီလီယမ် နျူကလိယ အာႏစွုမ်းထန်ႏဒါႏ။ မွေးတောဝ်းတဲ့ ကုဲင်းမော့ꩻလုဲင်ႏ ဘီတာ ပြုဲင်ပြင်ꩻထာꩻ၊ မဉ်ႏထွာနောဝ်ꩻစား အအွောန်ႏစွꩻထန်ႏဖေႏဒါႏ အီလဲက်ထရွန် (တောဝ်းလဲ့ ပေါ်သီထရွန်)။ ကပြုဲင်ပြင်ꩻထာꩻယိုစားတဗာႏဗာႏ မဉ်ႏထွာထွူနောဝ်ꩻလဲင်ႏ ကအောဝ်ႏကုဲင်ဆုဲင်ꩻသား နျူကလိယယို ယွိုင်းယား တရျူးခရာႏမွေး။ အလဲင်ႏယို ဝွေꩻအွောန်ႏစွꩻထန်ႏ အာႏစွိုးခြွီ ကတလာဒါႏ ဖိုတွန်ဖုံႏထွူ အပြုဲင်ပြင်ꩻလွေꩻတွိုႏ ဝွေꩻကအုံတဲင်ဒါႏ ခင်ႏလမ်း ground state ကို (ဂဲမ္မာ ပြုဲင်ပြင်ထာꩻ) နောဝ်ꩻသွူ။

ကထွားလွောန်ꩻ နျူကလီးယားအာႏဆွော့ꩻတွမ်ႏ နျူကလီးယား အာႏပနဲန်ႏဖုံႏ (၁၉၃၄ ဗာႏနေင်ႏကိုခါ အဲန်ရီဂို ဖာမီ (Enrico Fermi) ကစေခြုဲင်းနယ်ဒါႏ Fermi's interaction ဟဲ့ꩻ ဖာမီ ခြꩻချာငါဝင်ꩻ လိတ်စေးလာႏ) အွောန်ငါ ရူပဗေဒ ပညာႏသျင်ႏသီး အွောန်ႏလောမ်ꩻ ဗောက်လူး နျူကလိယဖုံႏရာ တွမ်ႏ အီလဲက်ထရွန်ဖုံႏ အွိုးကသန်ထဲင်းဒါႏ အာႏစွိုးခြွီထျꩻ။ သုတေသနယိုဗာႏ ထွာလွောန် ထာꩻဇျꩻအထျꩻ ရူပဗေဒ (particle Physics)၊ အထျꩻထျꩻနောဝ်ꩻ ထွာ ထာꩻဇျꩻအထျꩻ ရူပဗေဒမိုဒယ် အွောန်ႏထော့ခါꩻ (standard model of particle Physics) သွူ။ ထာꩻအွောန်ႏထော့ခါꩻကို တဲမ်းနယ်သေꩻ အာႏဆွော့ꩻ၊ အာႏပနဲန်ႏ တွမ်ႏယင်း တျာႏဗွို့ꩻပသီႏလောႏအာႏ (electromagnetic forces) ဖုံႏရာ။

ခေတ်တသာ နျူကလီးယား ရူပဗေဒ

နျူကလိယ ထွူႏစွူ့တဗာႏကိုယို နျူကလီယွန်ဖုံႏ အောဝ်ႏပါသော့ꩻဒါႏ ပဉ်ရျာꩻရျာꩻ။ ကမဉ်ဒေါ့ꩻနောဝ်ꩻ မဉ်ႏရဲ့ꩻ၊ မဉ်ႏခြꩻဗော့ꩻ ပဉ်လဲင်ႏလဲင်ႏ ကုဲင်းခုမ်စမ်ႏဗာႏနေးတွမ်ႏ ကွာန်တမ်-မဲက္ကဉ်းနေက်ဖဲ့ꩻရာစား တမွေးတောဝ်းထဲင်းဒါႏ ထာꩻပန်ႏလေပ် အစောဝ်းခါ (classical system) စား။ ထာꩻထီတဗဲက်ꩻ မိုဒယ် (liquid-drop model)ကို ကလꩻခါꩻထာꩻ ကဗာႏနောဝ်ꩻ အရိုꩻ နျူကလိယကိုယို အာႏစွိုးခြွီအောဝ်ႏတဗာႏ။ တခေါဝ်နောဝ်ꩻ အောဝ်ႏအခိုႏကီ တဉ်ႏခြေင်းအာႏ (surface tension) ကို၊ တခေါဝ်နောဝ်ꩻ အောဝ်ႏ တျာႏအာႏသီး ထွိုန်ညာꩻဝင်ꩻ ပရိုတွန်ကို ထွာလွောန်။ ထာꩻထီတဗဲက်ꩻ မိုဒယ်ယို အထေမာꩻဖေႏချာဒါႏ နျူကလိယအင်္ဂါႏဖုံႏရာ အာတန်၊ ပါတွမ်ႏ နျူကလီးယား ပꩻလီထန်ႏထာꩻ (nuclear fission) ကထွာအီတာႏလုမ်ꩻကာႏတောဝ်း ပါတွမ်ႏက တဖူꩻခြောင်ꩻ ဗူႏခါꩻဖေႏ အာႏစွိုးခြွီ ဒြတ်ဂဏန်ꩻအရော့ꩻဖုံႏရာသွူ။

ကွာန်တမ်-မဲက်ကဉ်းနေက်ဖဲ့ꩻကိုတဲ့ မိုဒယ်အောဝ်ႏပါအာတန်။ Maria Goeppert Mayer တွမ်ႏ J.Hans D.Jensen ကမာꩻတန်ယမ်ငီꩻဖေႏဒါႏ နျူကလီးယား ထာခြုံမိုဒယ် (nuclear shell model) ကွာန်တမ်-မဲက်ကဉ်းနေက် ကဗာႏထာꩻခရာႏ မဉ်ႏထေထန်ႏနယ်ဖေႏတဲ့ အောဝ်ႏဒါႏ။ ဂဏန်ꩻလဲန်ထာꩻထီႏ (magic number) ယဟန်ႏ ကအောဝ်ႏဒါႏ နျူကလိယဖုံႏ အခြုံ ပဉ်ဗေင်ႏဗေင်ႏကိုယို နျူထရွန်တွမ်ႏ ပရိုတွန်ဖုံႏ အောဝ်ႏသော့ꩻခါꩻတွော့ꩻ ကဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ အစွူတဉ်ႏဒျာႏသွူ။

နျူကလိယတာႏ ကတရေင်ခြာထဲင်းဒါႏ မိုဒယ်လောင်းလင်ဖုံႏ ပီနုဲင်း ဘိုသန် ခြꩻဝင်ꩻ မိုဒယ်ယိုတဲ့ ခြုဲင်းနယ်ခါꩻလဲန်း အောဝ်ႏ။ နောဝ်ꩻဗာႏကို နျူထရွန်တွမ်ႏ ပရိုတွန်ဖုံႏရာ ခြꩻဝင်ꩻ ဘိုသန် (bosons) နေးစား။

အေဘီ အီနီဆျို ထာꩻနယ်ꩻဖုံႏ (Ab initio methods) တယ်ႏမော့လဖဲ့ꩻ စမ်ႏစဲႏစေ နျူကလီးယားနမ်း၊ အောဝ်ႏနျူကလီယွန်ဖုံႏ တွမ်ႏယင်း ဝွေꩻသီးကခြꩻဝင်ꩻကို စလွေꩻနေး။

ခိန်ႏခါႏယိုဖဲ့ꩻခါ ကမာꩻသုတေသန နယူကလီးယား ရူပဗေဒဖဲ့ꩻကို ကဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ အရော့ꩻလွေꩻ ထွားလွောန်ꩻ နျူကလိယဖုံႏ ကတွိုက်နမ်းသွတ်ꩻဒါႏ နမ်းပွိုင်ဖုံႏ (ပီနုဲင်း ရက်ဘီ ဘေားဖုံႏ၊ တောဝ်းလဲ့ တပုဲင်ႏရာႏဖုံႏ)၊ မွေးတောဝ်းလဲ့ အကတွိုက်နမ်းသွတ်ꩻသွတ်ꩻဒါႏ နျူထရွန်-ပရိုတွန် ထာꩻဗျင်ႏ (neutron-to-proton ratios) တဲ့ အောဝ်ႏနေနေသွူ။ နေးတွမ်ႏလိုꩻစူခြောင်ꩻ စုင်ꩻလောမ်၊ တောဝ်းလဲ့ အောဝ်ႏစက်ရျာႏထာꩻဇျꩻအထျꩻ (accelerator)ကို အွောန်ႏနျူကလီယွန် မာꩻဓာတ်တွော့ꩻ ကေားမာꩻနယ်သား မာꩻဖေႏ နျူကလိယနောဝ်ꩻစားဖုံႏ ယမ်ဖေႏနေး ကအွောန်ႏတောင်ႏထန်ႏ အုဲန်းယွန်း ရောင်ႏဆျောဝ်ႏဖုံႏ ဒါႏအီ။ ကအီးမာꩻထန်ႏ နျူကလိယဖုံႏ အလျားသန်မွေးမုဲင်းထာꩻကိုတာႏ မာꩻအီတွမ်ႏ အာႏစွိုးခြွီ ကသန်ခြာထဲင်းဒါႏ မေႏရောင်ႏဆျောဝ်ႏဖုံႏတဲ့ဒါႏ။ ဝင်ꩻဖုံႏထီႏခါꩻ အမာꩻနယ်ထာꩻဖုံႏ မာꩻထန်ႏဖေႏလꩻ ထာꩻကြုဲင်းနမ်း (phase transition) အောဝ်ႏနျူကလီးယားဝတ္ထု ကြုဲင်းနမ်းလွေꩻ ထာꩻပွိုင်တသာကို လက္ခဏာႏ။ ယိုစားနောဝ်ꩻ ထွာနေးကွက်-ကလူယွန် ပလာသမာ (Quark-gluon plasma) ကို ကွက်ဖုံႏ ကြဲ့ꩻခွဲးဝင်ꩻ။ အောဝ်ႏ ၃ မျိုꩻခြွောန်းကို ဖထန်ႏမွေးတောဝ်း၊ နျူထရွန် ယင်း ပရိုတွန်ဖုံႏ ကြဲ့ꩻခွဲးဝင်ꩻဒျာႏနောဝ်ꩻမꩻ အကြုဲင်းနမ်းစွော့ꩻထာꩻ လꩻအီသွူ။