បដិវត្តន៍ប្រទេសមុិកស៊ិក

បដិវត្តន៍នៃប្រទេសមុិកសុិក ជាព្រឹត្តិការណ៍មួយកេីតឡេីងនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តនៃប្រទេសមុិកសុិក ដោយព្រឹត្តិកាណ៍នេះបានកេីតឡេីងនៅ កន្លងពេលដែលប្រទេសមុិកសុិកកំពុងមានវិបត្តិផ្ទៃក្នុង ព្រមទាំងមានសង្រ្គាមទូទាំងប្រទេស ដេីម្បិឱ្យប្រទេសមុិកសុិកមានការផ្លាស់ប្តូរផ្នែក វប្បធម៌ សេដ្ឋកិច្ច និង នយោបាយ។

"'បដិវត្តន៍ប្រទេសមុិកសុិក"'
ផ្នែកនៃសង្គ្រាមចេក និង សង្រ្គាមតាមភ្នាក់ងារ នៃសង្រ្គាមលោកលើកទី១
មេីលពីខាងឆ្វេងទៅស្តាំហេីយពីលេីទៅក្រោម: កងទ័ព ហុយអ៊ែរទិស្តារ ប្រឆាំងនឹងប្រធានាធិបតី ហ្រ្វង់សុីស្កូ ម៉ាឌេរ៉ូ, សោកនាដកម្ម ១០ ថ្ងៃ, ១៩១៣ រូបថតប្លែកមួយនៃបុរសមួយកំពុងកាន់កាំភ្លេីង នៅជិតផ្ទះមួយដែលបានបំផ្លាញដោយគ្រាប់កាំភ្លេីងនៅស្យូដាត ហ័ររែស(Ciudad Juárez), រូបនេះប្រហែលមកពីហ្វីលមួយដែលបានបង្កេីតឡេីងនៅឆ្នាំ ១៩៣០ ម៉ាឌេរ៉ូមកដល់ ទីក្រុង មុិកសុិក (Mexico City) នៅពេលកាល សោកនាដកម្ម ១០ ថ្ងៃ នៅឆ្នាំ ១៩១៣ កូនយោធា, អេល ញីញូរ អាលីទែរ៉ូ (អង់តូន្យូ ហ្គូរមេស ដេលកាដូ), អាយុ ១០ ឆ្នាំ, ចូលកងទ័ព នៅខែ កក្កដា ទី២ ឆ្នាំ១៩១០ នៅក្រុង អាប៉ាតហ្ស៊ីហាន់(Apatzingán), មីឆូអាកាន(Michoacán), នៃកងទ័ពសហព័ន្ធ ដឹកនាំដោយ វុិចទ័រាណូ ហ៊ុយអ៊ែរតា ទ័ពប្រឆាំង នៅភាគខាងទក្សិណ/ត្បូង នៃទីក្រុង មុិកសុិក (Mexico City), ប្រហែលនៅរដ្ឋ មុយរេឡូស(Morelos), ដោយនៅជាមួយប្រពន្ធរបស់ពួកគេ
កាលបរិច្ឆេទ ២០ វិច្ឆិកា ១៩១០ – ១ ធ្នូ ១៩២០ ទីតាំង ប្រទេសមុិកសុិក លទ្ធផល ជ័យជម្នះរបស់អ្នកបដិវត្តន៍; ពោរហ្វីរីយ៉ូ ឌៀស ត្រូវបានចេញពីអំណាច និងចាកចេញទៅប្រទេសបារាំង; ការបង្កើតរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី (1917)
ភាគីសង្គ្រាម
កងទ័ពរដ្ឋ: ១៩១០–១៩១១ ព័រហ្វីរីអាតូ(Porfiriato) កងទ័ពរដ្ឋ(Federales) ព័រហ្វីរីស្តាស(Porfiristas) ១៩១១–១៩១៣ ម៉ាដេរីស្តា(Maderistas) កងទ័ពរដ្ឋFederales}} ១៩១៣–១៩១៤ ហ៊ុយអ៊ែរទិស្តា(Huertistas) កងទ័ពរដ្ឋ(Federales) ១៩១៤–១៩១៥ អ្នកគាំទ្រការប្រជុំអាក្វាស្កាឡីនធីស(Conventionists) កងទ័ពគាំទ្រវីឡា ប៉ាចូ(Villistas) ហ្សាប៉ាទិស្តាស(Zapatistas) ១៩១៥–១៩២០ អ្នកគាំទ្ររដ្ឋធម្មនុញ្ញ(Carrancistas) គាំទ្រដោយ: សហរដ្ឋ អាមេរិច (១៩១០–១៩១៣) ចក្រភពអាល្លឺម៉ង់ (រ. ១៩២៣–១៩១៨)}}	ម៉ាឌេរីស្ទា, អូរ៉ូស្គ៊ីស្ទា, ម៉ាហ្គូនីស្ទា, សាប៉ាទ៊ីស្ទា, ហ៊ួរតីស្ទា, វីឡីស្ទា, គណបក្សសstitutionalist, ការ៉ាន់ស៊ីស្ទា
មេបញ្ជាការ និង មេដឹកនាំ
ពោរហ្វីរីយ៉ូ ឌៀស, រាមូន កូរ៉ាល, ម៉ាណ៊ែល មុនឌ្រ៉ាហ្គុន, ហូសេ អ៊ីវ លីម៉ាន់ទូរ	ហ្វ្រង់ស៊ីស្កូ ម៉ាឌេរ៉ូ, បាស្កាល់ អូរ៉ូស្គូ, ផាន់ឆូ វីឡា, អេមីលីយ៉ាណូ សាប៉ាទា, វេនុស្ទៀណូ ការ៉ាន់សា, អាល់វារ៉ូ អូប្រ៉េហ្គុង, ហ្វែលិច ដៀស
កម្លាំង
250,000–300,000	255,000–290,000
សហេតុភាព និង ការខាងបង់
~500,000 នាក់ (យោធា)	1.7–2.7 លាននាក់ (ស៊ីវិល និងយោធា)
មានការស្លាប់ស៊ីវិល ៧០,០០០–១,១១៧,០០០ នាក់ ប្រើសំរាប់ការគណនាលេខ ២.៦ លាននាក់

ដេីមហេតុ

មុនបដិវត្តន៍នេះកេីតឡេីង មានប្រធានធបតីមួយឈ្មោះ "ព័រហ្វីរីអូ ឌីអាស" ដែលបានគ្រប់គ្រងប្រទេសមុិកសុិកចាប់ពី ខែឧសភា ទី ១៧ ឆ្នាំ ១៨៧៦ រហូតដល់ ខែឧសភា ទី ២៥ ឆ្នាំ ១៩១១។ ការគ្រប់គ្រង់របស់លោក មិនសូវល្បីល្បាញទេ ដោយពលរដ្ឋមុិកសុិកជាច្រេីនជុំវីញប្រទេសមិនពេញចិត្តទៅលេីនយោបាយរបស់លោក។ ការមិនពេញចិត្តនូវការគ្រប់iគ្រងរបស់លោកគឺបណ្តាលមកពី កត្តាមួយចំនួនដូចជា÷

-ការរគ្រប់គ្រងរបស់ឌីអាស÷នយោបាយរបស់លោកត្រូវបានចាត់ទុកជាអយុត្តិធម៌ ហេីយលោកបានគ្រប់គ្រងប្រទេសរយៈពេល៣០ឆ្នាំកន្លងមកហេីយ

-ភាពមិនស្មេីរគ្នាផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច÷នៅក្នុងប្រទេសមុិកសុិក នយោបាយរបស់លោក ឌីអាស បានធ្វេីឱ្យពួកអ្នកមានជាច្រេីនទទួលផលពីមេដឹកនាំច្រេីនជាងអ្នកក្រ ដែលជាហេតុមួយនាំឪ្យមានការមិនពេញចិត្តនូវការគ្រប់គ្រងរបស់លោកឌីអាស។

ការបាត់បង់ដីធ្លីរបស់អ្នកក្រ÷ ទ្រព្យសម្បត្តិដីធ្លីធំៗ (haciendas) ត្រូវបានកាន់កាប់ដោយជនមានបំណុល និងជនមានអំណាច ខណៈប្រជាជនក្រីក្រ និងជនជាតិដើមភាគច្រើន ត្រូវបាត់បង់ដីរបស់ពួកគេ ហើយក្លាយជាកម្មកររងទុក្ខ។

ការប្រឆាំងរបស់លោកហ្វ្រង់សុីស្កូ ម៉ាឌេរ៉ូ ÷ ហ្រ្វង់សុីស្កូ ម៉ាឌេរ៉ូ ជាអ្នកមានម្នាក់នៅប្រទេសមុិកសុិក ដែលបានចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោតនៃប្រទេសមុិកសុិកនៅឆ្នាំ ១៩១០ លោកម៉ាឌេរ៉ូជាលោកម្នាក់ដែលជឿលេីភាពប្រជាធិបតេយ្យ ហេីយដោយសារកត្តានេះហេីយ បានជាលោកល្បីនៅក្នុងពេលបោះឆ្នោតនៅប្រទេសមុិកសុិក ប៉ុន្តែ លោកត្រូវបានចូលគប់ ដោយលោកឌីអាសបានប្រាប់ឱ្យនគរបាលទៅចាប់យកលោកម៉ាឌេរ៉ូដាក់ចូលគប់ ហេីយប្រកាសខ្លួនឯងជាអ្នកតំណាងម្តងទៀតនៃប្រទេសមុិកសុិក ដោយសារទង្វេីបែបនេះហេីយ ជាគ្រឹះកត្តាយ៉ាងសំខាន់ចំពោះកំណេីតនៃបដិវត្តន៍មុិកសុិក។

ព្រឹត្តិការណ៍បន្តរបន្ទាប់ពីលោកម៉ាឌេរ៉ូចេញពីគប់

បន្ទាប់ពីការចេញពីគប់ នៅខែតុលា ទី០៦ ឆ្នាំ១៩១០ លោកបានគេចខ្លួនពីលោកឌីអាស ទៅប្រទេសសហរដ្ឋ អាមេរិច រដ្ឋតិចសាស់(Texas) សាន អង់តូន្យូ(San Antonio) នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩១០ លោកម៉ាឌេរ៉ូក៏បានរៀបចំផែនការសម្រាប់ក្រុងមួយឈ្មោះ "សាន លូយអិស ប៉ូតូសុី" (San Luis Potosi) ឱ្យមានបដិវត្តន៍កេីតឡេីងនៅក្រុងនោះដេីមី្បប្រឆាំងជាមួយលោកឌីអាស។ បដិវត្តន៍ក៏បានកេីតឡេីងនៅខែវិច្ចកា ទី ២០ ឆ្នាំ១៩១០។

បដិវត្តន៍ប្រទេសមុិកសុិក (១៩១០-១៩២០):

ជាដំបូង នៅពេលបដិវត្តន៍នេះកេីតឡេីង ប្រទេសមិនសូវមានអ្នកប្រឆាំងជាច្រេីន ប៉ុន្តែនៅពេលបដិវត្តន៍បន្តទៅមុខទៀត គឺមានទ័ពប្រឆាំងដូចជា:

ទ័ពអ្នកក្រ: ពួកគេបានមកក្រោកឡេីងទៅប្រឆាំងជាមួយនយេបាយរបស់លោកឌីអាស ពីព្រោះពួកគេបានទទួលផែនការបដិវត្តន៍របស់លោកម៉ាឌេរ៉ូ នៅភាគឧត្តរប្រទេស (ភាគខាងជេីង)។ ទ័ពនេះក៏បានទទួលជោគជ័យបន្តិចបន្តចនៅភាគឧត្តរប្រទេស (ភាគខាងជេីង)។ ហេីយនៅខែឧសភា ទី១០ ឆ្នាំ១៩១១ បន្ទាប់មកលោកឌីអាស បានដឹងរួចខ្លួនហេីយថា លោកមិនអាចបន្តគ្រប់គ្រង់ប្រទេសទេ ទេីបលោកបានយល់ព្រម ហេិយបានសរសេរសន្ធិសញ្ញាស្យូដាត ហ័ររែស(Treaty of Ciudad Juárez) ដោយលោកក៏បានលាលែងពីតំណែង និងនិរទេសខ្លួនទៅប្រទេសបារាំងវិញ។

បន្ទាប់ពីអ្នកក្របានទទួលយកជ័យមក លោកម៉ាឌេរ៉ូក៏បានក្រោកឡេីង ជាប្រធានធបតីនៃប្រទេសមុិកសុិកនៅខែវិច្ចកា ទី០៦ ឆ្នាំ១៩១១ បន្ទាប់មក មានអ្នកក្រខ្លះដូចជាពួក អ្នកក្រ(ហ្សាប៉ាទិស្តា)មិនពេញជាចំពោះនយោបាយរបស់លោកម៉ាឌេរ៉ូ ដោយសារលោកមិនបានរៀចំនិងកែប្រែដីធ្លីរបស់ពួកគេ។ អាស្រ័យហេតុនេះហេីយបានជាមានកាប្រឆាំងគ្នាម្តងទៀតនៅភាគទក្សិណ (ភាគខាងត្បូង) នៃប្រទេសមុិកសុិកព្រមទាំងមានវិបត្តិផ្ទៃក្នុង

ទ័ពហ្សាប៉ាទិស្តាក៏បានប្រឆាំងនឹងនយោបាយរបស់លោកម៉ាឌេរ៉ូនៅភាគទក្សិណ (ភាគខាងត្បូង) នៃប្រទេសមុិកសុិកនៅរដ្ឋមុយរេឡូស(Morelos) ដោយការប្រឆាំងនេះរៀបចំដោយលោកហ្សាប៉ាតា ហៅថា"ផែនការអាយ៉ាឡា(Plan of Ayala) (២៥/១១/១៩១១)។ ការប្រឆាំងនេះមានលក្ខណ:ជាឃោរឃៅ ដោយទ័ពហ្សាប៉ាទិស្តា ក៏បានវាយបំផ្លាញដីរបស់អ្នកមាន ហេីយយកមកចែកចាយដីធ្លីទៅអ្នកក្រវិញ។ ទង្វេីបែបនេះក៏នាំឱ្យលោកម៉ាឌេរ៉ូលេីកកងទ័ពរដ្ឋឡេីងទៅវាយប្រឆាំងជាមួយនឹងពួកហ្សាប៉ាទិស្តា ប៉ុនែ្តវាធ្វេីឱ្យអ្នកក្រមកគាំទ្រលោកហ្សាប៉ាតាបន្ថែមទៀត....។

បន្តពីនេះទៅទៀតមានទ័ពប្រឆាំងមួយកេីតឡេីង ដែលដឹកនាំដោយលោក ប៉ាស្កុយអាល អ័ររ៉ូស្កូ (Pascual Orozco) លោកពីមុន បានគាំទ្រលោកម៉ាឌេរ៉ូ ប៉ុន្តែក៏បានប្រឆាំងនឹងនយោបាយរបស់លោកម៉ាឌេរ៉ូនៅភាគឧត្តរ (ភាគខាងជេីង) ខែមីនា ទី០៣ ឆ្នាំ ១៩១២។ បន្ទាប់មក នៅខែមេសា ឆ្នាំ១៩១២ លោកម៉ាឌេរ៉ូ លេីកងទ័ពរដ្ឋដោយដឹកនាំដោយសេនីវវុិចទ័រីអាណូ ហ៊ុយអ៊ែរតា (Victoriano Huerta)ទៅភាគឧត្តរទៀត (ភាគខាងជេីង) ដេីម្បីប្រឆាំងនឹងទ័ពរបស់លោកអ័ររ៉ូស្កូ

នៅចន្លោះខែ ឧសភា-មិថុនា ឆ្នាំ ១៩១២ លោកហ៊ុយអ៊ែរតាបានទទួលជ័យក្នុង