Noam Chomsky

Noam Chomskiy
Noam Chomsky (2004)
Tavalludi	1928-yil 7-dekabr Filadelfiya, AQSh
Fuqaroligi	AQSh
Kasbi	Tilshunos, faylasuf, siyosatshunos, yozuvchi
Faoliyat yillari	1955–hozirgi
Otasi	William Chomsky
Mukofotlari	Kyoto mukofoti (1988), Ben Franklin medal (1999), Erkinlik medali
Veb-sayti	https://chomsky.info/

Avram Noam Chomskiy (inglizcha: Noam Chomsky; 1928-yil 7-dekabrda tugʻilgan) — amerikalik tilshunos, faylasuf, siyosiy aktivist, tarixchi va yozuvchi. U zamonaviy generativ tilshunoslik asoschisi boʻlib, 20-asr tilshunosligida tub burilish yasagan. Shuningdek, u erkin soʻz, amerikanistik siyosat tanqidi va libertarian sotsializm tarafdori sifatida tanilgan.

Chomskiy dunyo miqyosida ikkita asosiy yoʻnalishda tanilgan: 1. Tilshunoslikdagi islohotchi sifatida – u grammatikani inson ongi bilan bogʻlagan va universal grammatika nazariyasini ilgari surgan. 2. Siyosiy tanqidchi sifatida – Gʻarb, xususan, AQSh tashqi siyosatining keskin tanqidchisi.

Hayoti va taʼlimi

Noam Chomskiy 1928-yil 7-dekabrda AQShning Filadelfiya shahrida yahudiy muhojir oilasida tugʻilgan. Otasi Vilgelm (William) Chomsky tilshunos, onasi Elsie Simonofskiy esa oʻqituvchi boʻlgan. U bolaligidan sionizm, anarxizm va boshqa siyosiy gʻoyalar bilan tanish bo‘lgan.

Chomskiy Pensilvaniya universitetida tahsil olgan va 1955-yilda Massachusetts texnologiya instituti (MIT)da doktorlik ishini himoya qilgan. U MITda 60 yildan ortiq dars bergan va ilmiy tadqiqotlar olib borgan.

Ilmiy faoliyati

Generativ grammatika

Chomskiyning 1957-yilda nashr etilgan Syntactic Structures asari zamonaviy tilshunoslikning burilish nuqtasiga aylandi. U bunda til tizimini matematik modelga solib tahlil qilishga harakat qilgan. Uning asosiy g‘oyalari:

• Til cheklangan qoidalar asosida cheksiz gap tuzish imkonini beradi;
• Har bir insonda universal grammatika degan ongsiz bilim mavjud;
• Til biologik asosga ega va inson ongining ajralmas qismi.

Chomskiy B.F. Skinnerning xulq-atvorga asoslangan til nazariyasiga keskin tanqid bilan qaragan. U tilni faqat tajriba orqali o‘rganiladi degan g‘oyani inkor etib, til qobiliyati tug‘ma ekanini ilmiy asoslab bergan.

Falsafa va ong nazariyasi

Chomskiy ong va til o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganib, ong haqidagi bilimlar, sintaktik tafakkur va tafakkur turlari haqida falsafiy qarashlar ishlab chiqqan. U dekartchilarning oqibatlar nazariyasini davom ettirgan.

Siyosiy faoliyati

Chomskiy 1960-yillardan boshlab faol siyosiy tanqidchiga aylangan. U Vyetnam urushiga qarshi chiqqan, AQShning Lotin Amerikasi, Yaqin Sharq va Janubi-Sharqiy Osiyodagi harakatlarini “imperialist” deb atagan.

1988-yilda Edvard Herman bilan birga yozgan Manufacturing Consent kitobida ommaviy axborot vositalarining qanday qilib davlat va korporativ mafkurani mustahkamlashini tahlil qilgan. Unga ko‘ra, axborot erkinligi ko‘pincha nazorat ostida bo‘ladi.

U oʻzini anarxo-sindikalist yoki libertarian sotsialist deb ataydi. U kapitalizm, elita nazorati va notenglikni tanqid qiladi.

Falastin–Isroil mojarosi

Noam Chomskiy Falastin–Isroil mojarosiga doir keskin tanqidiy pozitsiyasi bilan tanilgan. U Isroilning Falastindagi siyosatini mustamlakachilikka o‘xshatib, G‘arb, ayniqsa AQShning bu boradagi yondashuvini ikkiyuzlamachilik deb hisoblaydi.

Chomskiy Isroilning G‘arbiy Sohil va G‘azo sektoridagi harbiy bosib olishini xalqaro huquqqa zid deb hisoblaydi va bu siyosatni irqiy ajratish (aparteid) tizimiga o‘xshatgan. Uning fikricha, Falastin xalqi o‘z tarixiy hududida erkin yashash huquqiga ega, ammo bu huquq doimiy ravishda buzilmoqda.

U ikki davlatli yechim tarafdoridir. Chomskiyga ko‘ra: Isroil 1967-yildan oldingi chegaralarga qaytishi kerak, mustaqil Falastin davlati tashkil etilishi lozim, Sharqiy Quddus Falastin poytaxti sifatida tan olinishi zarur.

Chomskiy AQSh ommaviy axborot vositalarini ham tanqid qilgan. Uning fikricha, G‘arb matbuoti mojaroni yoritishda asosan Isroil manfaatlarini ilgari suradi va Falastin tomonining holati e’tiborsiz qolmoqda. G‘azo sektoridagi vaziyat haqida u shunday deydi: "Bu insoniyat tarixidagi eng yirik ochiq hibsxonalardan biridir." Isroilning G‘azoga nisbatan olib borayotgan harbiy va iqtisodiy blokadasini u insonparvarlik nuqtai nazaridan mutlaqo nomaqbul deb hisoblaydi.

Asarlari

Tilshunoslik va ong nazariyasi

• Syntactic Structures (1957)
• Aspects of the Theory of Syntax (1965)
• Cartesian Linguistics (1966)
• Language and Mind (1968)
• The Sound Pattern of English (1968, Morris Halle bilan)
• Reflections on Language (1975)
• The Minimalist Program (1995)
• The Science of Language (2012, James McGilvray bilan)

Siyosat, tashqi siyosat va global tahlil

• American Power and the New Mandarins (1969)
• For Reasons of State (1973)
• The Political Economy of Human Rights (1979, Edward S. Herman bilan)
• Fateful Triangle: The United States, Israel and the Palestinians (1983)
• Pirates and Emperors, Old and New (1986)
• Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media (1988, Edward S. Herman bilan)
• Necessary Illusions: Thought Control in Democratic Societies (1989)
• Deterring Democracy (1991)
• World Orders, Old and New (1994)
• Profit Over People: Neoliberalism and Global Order (1999)
• 9-11 (2001)
• Hegemony or Survival: America's Quest for Global Dominance (2003)
• Failed States: The Abuse of Power and the Assault on Democracy (2006)
• Who Rules the World? (2016)
• Requiem for the American Dream (2017)

Suhbatlar, intervyular va tanqidiy tahlillar

• Understanding Power: The Indispensable Chomsky (2002)
• Imperial Ambitions: Conversations on the Post-9/11 World (2005, David Barsamian bilan)
• What We Say Goes (2007, David Barsamian bilan)
• Power Systems (2012, David Barsamian bilan)
• Global Discontents (2017, David Barsamian bilan)
• Notes on Resistance (2022, David Barsamian bilan)

Falastin–Isroil mojarosi va Yaqin Sharq

• Gaza in Crisis: Reflections on Israel's War Against the Palestinians (2010, Ilan Pappé bilan)
• On Palestine (2015, Ilan Pappé bilan)

Zamonaviy masalalar va tanqidiy tahlillar

• Occupy (2012)
• Optimism over Despair (2017)
• The Climate Crisis and the Global Green New Deal (2020, Robert Pollin bilan)
• Consequences of Capitalism (2021, Marv Waterstone bilan)
• The Withdrawal (2022, Vijay Prashad bilan)

E’tirof va ta’sir

Chomskiy 20-asrda eng ko‘p iqtibos keltirilgan olimlardan biridir. U dunyo bo‘yicha yuzlab universitetlarda faxriy unvonlar, xalqaro mukofotlar olgan. Uning ishlari tilshunoslik, siyosatshunoslik, kommunikatsiya nazariyasi, falsafa va hatto informatika sohasida ham katta ta’sir ko‘rsatgan.

Shaxsiy hayoti

Chomskiy 1949-yilda Carol Doris bilan turmush qurgan, u 2008-yilda vafot etgan. Ular uch nafar farzand ko‘rishgan. Chomskiy Arizona universitetida professor sifatida faoliyat yuritar edi, ayni paytda pensiyada.

Manbalar

• Rasmiy vebsayt
• Smith, Neil. Chomsky: Ideas and Ideals (Cambridge University Press, 2004)
• Chomsky, Noam. Syntactic Structures (1957)
• Herman & Chomsky. Manufacturing Consent (1988)
• Britannica: Noam Chomsky
• BBC Profile: BBC on Chomsky

Tashqi havolalar

• Chomsky.info — Rasmiy sayt
• MIT Press — asarlar katalogi