ทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองในประเทศไทย

ทางหลวงพิเศษระหว่างเมือง (อังกฤษ: Motorway) เป็นทางด่วนประเภทหนึ่งที่เก็บค่าผ่านทาง มีการควบคุมจุดเข้าออกของรถยนต์ ในประเทศไทยกำกับดูแลโดยกรมทางหลวง มีจุดประสงค์เพื่อเชื่อมโยงเส้นทางระหว่างเมืองเป็นหลัก

ปัจจุบันประเทศไทยได้มีโครงข่ายเส้นทางในแผนแม่บทระบบทางหลวงพิเศษระหว่างเมือง โดยได้รับอนุมัติจากคณะรัฐมนตรีพลเอก ชวลิต ยงใจยุทธ เมื่อวันที่ 22 เมษายน พ.ศ. 2540 กรมทางหลวงได้พิจารณากำหนดระบบหมายเลขทางหลวงพิเศษระหว่างเมือง ให้เป็นระบบหมายเลขทางหลวงใหม่ โดยมีหลักเกณฑ์ในการจัดทำระบบหมายเลขทางหลวงเป็น 2 ประเภท ดังนี้

ทางหลวงพิเศษหมายเลขหลักเดียว เป็นทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองสายหลัก ที่เชื่อมระหว่างกรุงเทพมหานครไปยังแต่ละภาคของประเทศ มีจำนวนทั้งสิ้น 8 สายทาง ตั้งแต่หมายเลข 5 ถึงหมายเลข 8 และหมายเลข 9 (ถนนกาญจนาภิเษก)
ทางหลวงพิเศษหมายเลขสองหลัก เป็นทางเชื่อมโยงจากทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองสายหลัก ที่เชื่อมโยงไปสู่เส้นทางที่มีการจราจรสูงและเส้นทางที่เข้าพื้นที่สำคัญในภาคนั้น ๆ มีหลักเกณฑ์การจัดเข้าไว้ในระบบหมายเลขทางหลวง เป็นตัวเลขจำนวน 2 หลัก โดยมีหลักเกณฑ์ในการกำหนดคือ ตัวเลขหลักแรกเป็นหมายเลขของสายทางหลักนั้น ๆ และตัวเลขหลักที่สอง เป็นลำดับหมายเลขสายทางที่แยกจากทางสายหลักดังกล่าว

รายชื่อทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองในประเทศไทย

รายชื่อทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองในประเทศไทยที่เปิดใช้บริการ กำลังก่อสร้าง และโครงการที่ปรากฏตามร่างแผนแม่บททางหลวงพิเศษระหว่างเมือง การศึกษาความเหมาะสมด้านเศรษฐกิจ วิศวกรรม และผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อมเบื้องต้น (Pre-Feasibility Study)

หมายเลข	ป้ายทางหลวง	ระยะทาง (กิโลเมตร)	สายทาง	โครงการ	สถานะ
ทางหลวงพิเศษสายเหนือ
5		7.327 (937)	อนุสรณ์สถานแห่งชาติ - รังสิต – บางปะอิน – นครสวรรค์ – พิษณุโลก – ลำปาง – พะเยา – เชียงราย – ด่านแม่สาย (เชียงราย)	อนุสรณ์สถานแห่งชาติ-รังสิต รังสิต–บางปะอิน บางปะอิน–นครสวรรค์ นครสวรรค์–พิษณุโลก พิษณุโลก–เชียงใหม่ (บางส่วน) ลำปาง–พะเยา เชียงใหม่–เชียงราย (บางส่วน) เชียงราย–แม่สาย	เปิดใช้งาน (อนุสรณ์สถานแห่งชาติ-รังสิต) ยังไม่เริ่มก่อสร้าง (รังสิต-บางปะอิน)
51		57	บางปะอิน – สุพรรณบุรี	บางปะอิน–สุพรรณบุรี	โครงการ
52		191	ลำปาง – พะเยา	พิษณุโลก–เชียงใหม่ (บางส่วน) เชียงใหม่–เชียงราย (บางส่วน)	โครงการ
53		77	เชียงราย – เชียงของ	เชียงราย–เชียงของ	โครงการ
54		205	แม่สอด – พิษณุโลก	แม่สอด–ตาก ตาก–พิษณุโลก	โครงการ
ทางหลวงพิเศษสายตะวันออกเฉียงเหนือ
6		196 (604)	บางปะอิน – สระบุรี – นครราชสีมา – ขอนแก่น – อุดรธานี – หนองคาย	บางปะอิน-นครราชสีมา นครราชสีมา–ขอนแก่น ขอนแก่น–หนองคาย	กำลังก่อสร้าง (บางปะอิน – นครราชสีมา) โครงการ (นครราชสีมา – ขอนแก่น - อุดรธานี - หนองคาย)
61		315	แหลมฉบัง – นครราชสีมา	แหลมฉบัง–ปราจีนบุรี ปราจีนบุรี–นครราชสีมา	โครงการ
62		594	นครสวรรค์ – จุดผ่านแดนถาวรช่องเม็ก (อุบลราชธานี)	นครสวรรค์–นครราชสีมา นครราชสีมา–อุบลราชธานี อุบลราชธานี–ช่องเม็ก	โครงการ
63		667	พิษณุโลก – นครพนม	พิษณุโลก–เพชรบูรณ์ เพชรบูรณ์–ขอนแก่น ขอนแก่น–นครพนม	โครงการ
64		481	บึงกาฬ – ด่านช่องจอม (สุรินทร์)/ ช่องสะงำ (ศรีสะเกษ)	บึงกาฬ–ร้อยเอ็ด ร้อยเอ็ด–สุรินทร์ สุรินทร์–ช่องจอม สุรินทร์–ช่องสะงำ	โครงการ
65		109	อุบลราชธานี – นาตาล (อุบลราชธานี)	อุบลราชธานี–นาตาล	โครงการ
ทางหลวงพิเศษสายตะวันออก
7		149 (181)	กรุงเทพฯ – ฉะเชิงเทรา – ชลบุรี – แหลมฉบัง – พัทยา – มาบตาพุด (บ้านฉาง)	ถนนกรุงเทพ–ชลบุรี ถนนกรุงเทพ–ชลบุรีสายใหม่ ถนนชลบุรี–พัทยา พัทยา–มาบตาพุด	เปิดใช้งาน (กรุงเทพฯ – มาบตาพุด) กำลังก่อสร้าง (มาบตาพุด-บ้านฉาง, ทางยกระดับศรีนครินทร์–ท่าอากาศยานสุวรรณภูมิ)
71		204	วงแหวนรอบนอกกรุงเทพมหานคร รอบที่ 2 ด้านตะวันออก – ฉะเชิงเทรา – สระแก้ว – ด่านอรัญประเทศ (สระแก้ว)	กรุงเทพมหานคร – อรัญประเทศ	โครงการ
72		271	ชลบุรี – ระยอง – ตราด	ชลบุรี–ระยอง ระยอง–ตราด	โครงการ
ทางหลวงพิเศษสายใต้ และสายตะวันตก
8		1,068	นครปฐม – ชุมพร – พัทลุง – ปัตตานี – ด่านสุไหงโกลก (นราธิวาส)	นครปฐม–ชะอำ ชะอำ–ชุมพร ชุมพร–สุราษฎร์ธานี สุราษฎร์ธานี–สงขลา สงขลา–นราธิวาส	โครงการ
81		96 (178)	บางใหญ่ – บ้านโป่ง – กาญจนบุรี – ด่านบ้านพุน้ำร้อน (กาญจนบุรี)	บางใหญ่–กาญจนบุรี กาญจนบุรี–บ้านน้ำพุร้อน	กำลังก่อสร้าง (บางใหญ่ – กาญจนบุรี) โครงการ (กาญจนบุรี – ด่านบ้านพุน้ำร้อน)
82		8.2 (74)	วงแหวนรอบนอกกรุงเทพมหานคร รอบที่ 2 ด้านตะวันตก – สมุทรสาคร – สมุทรสงคราม – ปากท่อ	บางขุนเทียน–เอกชัย เอกชัย–บ้านแพ้ว บ้านแพ้ว–สมุทรสงคราม สมุทรสงคราม–ปากท่อ	เปิดใช้งาน (บางขุนเทียน – เอกชัย) กำลังก่อสร้าง (เอกชัย – บ้านแพ้ว) โครงการ (บ้านแพ้ว – ปากท่อ)
83		94	ชุมพร – ระนอง		โครงการ
84		69	หาดใหญ่ – ด่านสะเดา (สงขลา)		โครงการ
85		236	สุราษฎร์ธานี – พังงา – ภูเก็ต	สุราษฎร์ธานี–พังงา พังงา–ภูเก็ต	โครงการ
ถนนวงแหวนรอบนอกกรุงเทพมหานคร และพื้นที่ต่อเนื่อง
9		181	ถนนวงแหวนรอบนอกกรุงเทพมหานคร รอบที่ 2	ถนนกาญจนาภิเษก	เปิดใช้งาน โครงการ (ส่วนต่อขยายด้านทิศตะวันตกแบบเก็บค่าผ่านทาง)
91		331	วงแหวนรอบนอกกรุงเทพมหานคร รอบที่ 3		โครงการ
รวม
		349	4 สายทาง

		353	3 สายทาง

4,969	16 สายทาง
6,877	22 สายทาง
เปิดใช้บริการแล้วทั้งหมดหรือบางส่วน กำลังก่อสร้างทั้งหมดหรือบางส่วน โครงก่อสร้าง

แผนการก่อสร้าง

จากการบูรณาการการพัฒนาโครงข่ายทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองร่วมกับระบบราง โดยกระทรวงคมนาคม ได้มอบหมายให้กรมทางหลวงศึกษาและจัดทำแผนการพัฒนาโครงข่ายทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองและระบบราง (MR-MAP)

หลังการประชุมรับฟังความคิดเห็นฯ แต่ละช่วงแนวเส้นทางตามแผนแม่บท MR-MAP ทั้ง 18 ครั้งแล้วเสร็จไปเมื่อเดือนธันวาคม 2565 ที่ผ่านมา ได้มีการปรับปรุงแนวเส้นทางจากข้อเสนอแนะของประชาชนและหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เพื่อให้สอดคล้องกับความต้องการของประชาชนในพื้นที่และลดผลกระทบการเวนคืนให้ได้มากที่สุด ปัจจุบันได้จัดทำร่างแผนแม่บททางหลวงพิเศษระหว่างเมืองและระบบราง (MR-MAP) ที่ปรับปรุงใหม่แล้วเสร็จทั้งสิ้น 10 เส้นทาง มีดังนี้ ^[1]

แผนแม่บททางหลวงพิเศษระหว่างเมืองและระบบราง (MR-MAP) รวม 10 เส้นทาง รวม 6,877 กิโลเมตร
หมายเลข MR	สายทาง	หมายเลขทางหลวง	ระยะทาง (กิโลเมตร)
MR1	เชียงราย–นราธิวาส	M5, M8, M52, M53, M85, M91 (สุพรรณบุรี–นครปฐม)	2,164
MR2	กรุงเทพฯ/ชลบุรี–หนองคาย	M6 (ยกเว้นส่วนต่อขยายทางยกระดับอุตราภิมุข), M61	897
MR3	บึงกาฬ–สุรินทร์	M64	481
MR4	ตาก–นครพนม	M54, M63	872
MR5	นครสวรรค์–อุบลราชธานี	M62, M65	703
MR6	กาญจนบุรี–สระแก้ว	M71 , M81	390
MR7	กรุงเทพฯ–ระยอง/ตราด	M7, M72	452
MR8	ชุมพร–ระนอง	M83	94
MR9	สุราษฎร์ธานี–ภูเก็ต	M84	236
MR10	เส้นทางเชื่อมต่อกรุงเทพมหานครและปริมณฑล	M6 (ส่วนต่อขยายทางยกระดับอุตราภิมุข), M9, M51, M82, M91 (ยกเว้นช่วงสุพรรณบุรี–นครปฐม)	588

แผนแม่บทการพัฒนาทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองระยะ 20 ปี (พ.ศ. 2566-2585) ประกอบด้วย โครงการพัฒนาทางหลวงพิเศษระหว่างเมือง 23 โครงการ ระยะทางรวม 1,926 กิโลเมตร

แผนระยะเร่งด่วน 5 ปีแรก ประกอบด้วยโครงการที่เริ่มก่อสร้างในช่วง ปี พ.ศ. 2566-2570 มีโครงการพัฒนาทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองบรรจุในแผนระยะนี้จำนวน 9 โครงการ ระยะทางรวม 391 กิโลเมตร
แผนระยะ 10 ปี ประกอบด้วยโครงการที่เริ่มก่อสร้างในช่วง ปี พ.ศ. 2571-2575 มีโครงการพัฒนาทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองบรรจุในแผนระยะนี้จำนวน 5 โครงการ ระยะทางรวม 397 กิโลเมตร
แผนระยะ 20 ปี ประกอบด้วยโครงการที่เริ่มก่อสร้างในช่วง ปี พ.ศ. 2576-2585 มีโครงการพัฒนาทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองบรรจุในแผนระยะนี้จำนวน 9 โครงการ ระยะทางรวม 1,138 กิโลเมตร

สำหรับเส้นทางในระบบโครงข่ายทางหลวงพิเศษระหว่างเมืองที่ไม่ได้ถูกบรรจุไว้ในแผนแม่บทฯ ระยะ 20 ปีจะเสนอเป็นโครงการที่มีศักยภาพในอนาคตภายหลังแผนพัฒนาระยะ 20 ปี

แผนระยะสั้น 5 ปีแรก (พ.ศ. 2566–2570) รวม 9 โครงการ 391 กิโลเมตร
หมายเลขทางหลวง	หมายเลข MR	สายทาง	ระยะทาง (กิโลเมตร)	สถานะ
M6	MR10	ส่วนต่อขยายทางยกระดับอุตราภิมุข ช่วงรังสิต-บางปะอิน	22	- ออกแบบรายละเอียดแล้วเสร็จ - รายงาน EIA ผ่านการอนุมัติแล้ว - คณะกรรมการ PPP เห็นชอบแล้ว เมื่อวันที่ 2 มี.ค. 2566 - อยู่ระหว่าง ครม. พิจารณาอนุมัติ
M9		บางขุนเทียน–บางบัวทอง	36	อยู่ระหว่างจัดทำรายงาน EIA
		บางบัวทอง–บางปะอิน	34	อยู่ระหว่างจัดทำรายงาน EIA
		ทางเชื่อมต่อถนนวงแหวนรอบที่ 2 ด้านตะวันตกและตะวันออก	4	อยู่ระหว่างจัดทำรายงาน EIA
M8	MR1	นครปฐม–ปากท่อ	61	ศึกษา PPP แล้วเสร็จ
M85	MR1	สงขลา–สะเดา	69	ศึกษา PPP แล้วเสร็จ
M71	MR6	ทางพิเศษจตุโชติ-วงแหวนรอบนอกกรุงเทพฯ รอบที่ 3 (ด้านตะวันออก)	19	- ครม. อนุมัติโครงการแล้วเมื่อ วันที่ 14 มี.ค. 2566 - กทพ. อยู่ระหว่างทบทวนรายงาน FS และจัดทำรายงาน EIA
M91	MR10	วงแหวนฯ รอบที่ 3 ด้านตะวันออก ช่วง ทล.305-ทล.34	52	ทล. อยู่ระหว่างเตรียมของบประมาณเพื่อสำรวจออกแบบในปี 2567
M83	MR8	ชุมพร–ระนอง	94	ทล. ศึกษาและออกแบบระดับ Pre-FS มอเตอร์เวย์แล้วเสร็จ

แผนระยะกลาง 6-10 ปี (พ.ศ. 2571–2575) รวม 5 โครงการ 397 กิโลเมตร
หมายเลขทางหลวง	หมายเลข MR	สายทาง	ระยะทาง (กิโลเมตร)	สถานะ
M91	MR1	นครปฐม–สุพรรณบุรี	70	อยู่ระหว่างศึกษาความเหมาะสมและออกแบบระดับ Pre-FS
M61	MR2	แหลมฉบัง–ปราจีนบุรี	156	ทล. อยู่ระหว่างเตรียมของบประมาณเพื่อสำรวจออกแบบในปี 2567
M91	MR10	วงแหวนฯ รอบที่ 3 ด้านตะวันออก ช่วง ทล.32-ทล.305	68	ทล. อยู่ระหว่างเตรียมของบประมาณเพื่อสำรวจออกแบบในปี 2567
		วงแหวนฯ รอบที่ 3 ด้านใต้ ช่วง ทล.34-ทล.35	79	กทพ. เตรียมทบทวนการออกแบบ
		วงแหวนฯ รอบที่ 3 ด้านตะวันตก ช่วง ทล.35-นครปฐม	24	อยู่ระหว่างศึกษาความเหมาะสมและออกแบบระดับ Pre-FS

แผนระยะยาว 11-20 ปี (พ.ศ. 2576–2585) รวม 9 โครงการ 1,138 กิโลเมตร
หมายเลขทางหลวง	หมายเลข MR	สายทาง	ระยะทาง (กิโลเมตร)	สถานะ
M8	MR1	ปากท่อ–ชะอำ	156	-ศึกษา PPP แล้วเสร็จ -เสนอปรับแนวบางส่วนใน MR-MAP -อยู่ระหว่างทำ Pre-FS
M6	MR2	นครราชสีมา–ขอนแก่น	204	ศึกษา FS แล้วเสร็จ
M91	MR10	วงแหวนฯ รอบที่ 3 ด้านเหนือ ช่วงสุพรรณบุรี-ทล.32	38	อยู่ระหว่างศึกษาความเหมาะสมและออกแบบระดับ Pre-FS
M82	MR10	บ้านแพ้ว–ปากท่อ	47	รายงาน EIA เห็นชอบแล้ว
M5	MR1	สุพรรณบุรี–นครสวรรค์	129	อยู่ระหว่างศึกษาความเหมาะสมและออกแบบระดับ Pre-FS
M51	MR10	บางปะอิน–สุพรรณบุรี	58	อยู่ระหว่างศึกษาความเหมาะสมและออกแบบระดับ Pre-FS
M61	MR2	ปราจีนบุรี–นครราชสีมา	159	ทล. อยู่ระหว่างเตรียมของบประมาณเพื่อสำรวจออกแบบในปี 2567
M5	MR1	นครสวรรค์–พิษณุโลก	144	อยู่ระหว่างศึกษาความเหมาะสมและออกแบบระดับ Pre-FS
M62	MR5	นครราชสีมา–อุบลราชธานี	299	ทล. อยู่ระหว่างเตรียมของบประมาณเพื่อสำรวจออกแบบในปี 2567

ทางหลวงพิเศษในอดีต

ในอดีตมีการจัดทางหลวงบางสายทางให้เป็นทางหลวงพิเศษ (ป้ายเลขทางหลวงและป้ายบอกทางจะมีพื้นหลังสีเขียวและตัวอักษรสีขาว) โดยปัจจุบันสายทางเหล่านี้ถูกเปลี่ยนประเภททางหลวงเป็นประเภทอื่น

รายชื่อสายทางที่เคยเป็นทางหลวงพิเศษ
หมายเลข	สายทาง	ชื่อถนน	สถานะในอดีต	สถานะปัจจุบัน	หมายเหตุ
7	ชลบุรี–แหลมฉบัง–พัทยา	ถนนชลบุรี–พัทยา	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 7 (ไม่เก็บค่าผ่านทาง)	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 7 (เก็บค่าผ่านทางและควบคุมการเข้าออกเต็มรูปแบบ)	เชื่อมต่อกับทางหลวงพิเศษหมายเลข 7 ให้เป็นสายทางเดียวกัน และมีการเก็บค่าผ่านทาง
31	ดินแดง-อนุสรณ์สถาน	ถนนวิภาวดีรังสิต	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 31	ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 31
35	ดาวคะนอง–วังมะนาว	ถนนพระรามที่ 2	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 35	ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 35	มีประกาศในราชกิจจานุเบกษา ให้เปลี่ยนประเภททางหลวง จากทางหลวงพิเศษ เป็นทางหลวงแผ่นดิน โดยให้มีผลตั้งแต่วันที่ 31 ตุลาคม พ.ศ. 2556^[2]
36	ลาดกระบัง–ระยอง		ทางหลวงพิเศษหมายเลข 36	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 7	ชื่อในอดีตของทางหลวงพิเศษหมายเลข 7 ปรากฎในราชกิจจานุเบกษาหลายฉบับในการก่อสร้างที่เกี่ยวเนื่องกัน^[3]
37	บางขุนเทียน–พระประแดง	ถนนกาญจนาภิเษก (ด้านใต้)	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 37	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 9 (ทางพิเศษกาญจนาภิเษก)	รวมเป็นสายทางเดียวกับทางหลวงพิเศษหมายเลข 9 และหมายเลขทางหลวง 37 ถูกนำไปใช้งานกับทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 37 (เลี่ยงเมืองชะอำ–ปราณบุรี)
338	อรุณอมรินทร์–นครชัยศรี	ถนนบรมราชชนนี	ทางหลวงพิเศษหมายเลข 338	ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 338	มีประกาศในราชกิจจานุเบกษา ให้เปลี่ยนประเภททางหลวง จากทางหลวงพิเศษ เป็นทางหลวงแผ่นดิน โดยให้มีผลตั้งแต่วันที่ 20 กันยายน พ.ศ. 2556 ^[4]