Гірш Смоляр

Гірш Смоляр
Імя пры нараджэнні	ідыш: Hersz Smolar
Род дзейнасці	палітык, пісьменнік
Дата нараджэння	15 красавіка 1905(1905-04-15)
Месца нараджэння	Замбраў, Замброўскі павет, Падляскае ваяводства, Польшча
Дата смерці	16 сакавіка 1993(1993-03-16) (87 гадоў)
Месца смерці	Тэль-Авіў, Ізраіль
Месца пахавання	Шфаім[d]
Грамадзянства	СССР  Польшча  Ізраіль
Жонка	Walentyna Najdus-Smolar[d]
Дзеці	Aleksander Smolar[d] і Eugeniusz Smolar[d]
Партыя	Польская працоўная партыя[d] ПАРП Камуністычная партыя Заходняй Беларусі
Бітвы/войны	Другая сусветная вайна
Узнагароды і прэміі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гірш Смоляр, у савецкай традыцыі Рыгор Давідавіч Смоляр (ідыш: הערש סמאָליאַר, польск.: Grzegorz Smolar — Гжэгаж Смоляр; 1905, Замбраў, Царства Польскае, Расійская імперыя — 1993, Тэль-Авіў, Ізраіль) — яўрэйскі пісьменнік і журналіст, рэдактар газет і кніг на ідыш, польскі і савецкі камуністычны дзеяч.

Біяграфія

Бацька — Давід Смоляр, гандляр газіраванай вадой, некалі аднакурснік Хаіма Бяліка ў Валожынскай ешыве. Брат — Натан Смоляр, дзеяч асветы на ідыш, актывіст Паалей Цыён, загінуў у 1943 годзе ў Варшаўскім гета. Бацька культываваў у сям’і любоў да яўрэйскай літаратуры. Да 11 гадоў Гірш наведваў школу, затым вымушаны быў вучыцца шавецкаму рамяству. З 12 гадоў далучыўся да рабочага руху, у 1920 годзе падчас савецка-польскай вайны ўвайшоў у рэўкам як прадстаўнік рабочай моладзі, а пасля адступлення савецкіх войск збег у Варшаву, адсюль ва Украіну.

Жыў у дзіцячым доме ў Кіеве, якім кіраваў Яша Бранштэйн, працаваў на гарбарнай фабрыцы, адначасова вучыўся ў яўрэйскім педагагічным тэхнікуме; затым у 1923-24 гг. вывучаў палітычныя навукі і літаратуру ў Камуністычным універсітэце нацыянальных меншасцей Захаду ў Маскве. З 1921 года супрацоўнічаў у маладзёжным дадатку да кіеўскай штодзённай газеты «Дзі камунісціше фон», з 1922 года стаў яе рэдактарам. З 1923 года — супрацоўнік моладзевай газеты «Дэр юнгер арбетэр» і дзіцячага часопіса «Фрайд» (Кіеў), а таксама штотыднёвіка «Дзі юнге гвардзіе» (Харкаў); удзельнічаў у стварэнні харкаўскай літаратурнай групы «Бой-кланг» («Гул будоўлі») і яе часопіса «Дэр юнгер бой-кланг» (разам з Э. Казакевічам, Ф. Сітам, Ё. Катляром, Х. Вайнерманам і іншымі); пасля быў членам рэдкалегій маскоўскіх часопісаў «Юнгвалд», «Піянэр», супрацоўнічаў у замежных выданнях камуністычнага і левага кірунку «Цум камф», «Літэрарышэ трыбуне», «Літэратур-фармест» (Варшава), «Зібн тэг», «Нае тэг», «Дэр бліц» (Вільня), а таксама ў газеце «Дэр Эмес» (Масква). У 1927 годзе выйшлі дзве кнігі.

У 1928 годзе нелегальна вярнуўся ў Польшчу як агент Камінтэрна з даручэннем весці дзейнасць у Заходняй Беларусі, жыў у Варшаве, Беластоку, Лодзі, Вільні; некалькі разоў быў арыштаваны і сядзеў у турме (чатыры гады ў адзіночнай камеры). Быў рэдактарам нелегальнага часопіса «Дзі ройтэ фон» (Беласток-Вільня). Друкаваўся ў газетах Вільні і Беластока. У 1935—1936 гадах — супрацоўнік газеты «Вільнер тог», затым рэдактар падпольнага турэмнага часопіса «Кратэс», які выходзіў на ідыш, польскай, беларускай і літоўскай мовах. Нелегальна выйшла кніга пра рабочыя забастоўкі «Інэм ходэш юлі» («У месяцы ліпені», Вільня, 1936). Апроч публіцыстыкі пісаў апавяданні.

Сядзеў у гродзенскай турме з беларускімі дзеячамі, Пестраком, Міско, Радзюком; у 1939 годзе этапаваны ў брэсцкую турму, пасля пачатку 2-й сусветнай вайны і акупацыі Польшчы Германіяй і СССР, уцёк з турмы, перабраўся ў Беласток, стаў сакратаром мясцовага аддзялення Саюза савецкіх пісьменнікаў. Рэдагаваў газету «Бялыстокер штэрн», друкаваўся ў розных савецкіх выданнях (Штэрн, Октобэр, Эйнікайт і інш.).

Пасля нападу Германіі на СССР сям’я Смоляра эвакуіравана ў Маскву, а ён апынуўся ў акупацыі ў Мінску. Прымаў актыўны ўдзел у арганізацыі камуністычнага антынацыскага руху ў Мінскім гета і стаў адным з яго кіраўнікоў. Устанавіў сувязі з падполлем у беларускай частцы горада, у тым ліку з сакратаром падпольнага Мінскага гаркама кампартыі Ісаям Казінцам. Падполле паставіла за мэту вывад максімальнай колькасці вязняў гета да партызан у лясы; у 1942—1944 гадах мінскія яўрэі склалі ядро сямі партызанскіх атрадаў. Летам 1944 года Смоляр збег з гета і стаў камісарам партызанскага атрада імя Сяргея Лазо, жыў у Налібоцкай пушчы.

У гета і партызанскім атрадзе не кідаў літаратурную працу, пісаў памфлеты і тэксты ўлётак, рэдагаваў партызанскую газету на трох мовах (ідыш, беларуская і літоўская), яна друкавалася ля Стоўбцаў, Міра.

Пасля вайны выдана дакументальна-публіцыстычная кніга Смоляра «Фун мінскер гета» («З мінскага гета». — М., 1946; на рускай мове — «Мстители гетто». — М., 1947), якая ў рускай савецкай літаратуры многія дзесяцігоддзі была адзінай кнігай пра яўрэйскі антынацысцкі супраціў.

У 1945 годзе Смоляр увайшоў у рэдкалегію газеты «Літаратура і мастацтва», галоўным рэдактарам якой быў Аркадзь Куляшоў.

У 1946 годзе па заданні ўладаў СССР пасяліўся ў Варшаве, стаў членам Прэзідыума і начальнікам аддзела культуры так званага Цэнтральнага камітэта яўрэяў Польшчы; у 1948 — старшыня камітэта (з 1949 — Культурна-грамадская асацыяцыя яўрэяў Польшчы). Актыўна праводзіў палітыку камуністычнага кіраўніцтва Польшчы сумесна з Л. Трэперам і Д. Сфардам.

У 1948 годзе выдана мастацка-публіцыстычная кніга Смоляра «Ідн он геле латэс» («Яўрэі без жоўтых зорак», Лодзь; 2-е выд. — Варшава, 1952) — нарысы пра яўрэяў-партызан, а ў 1952 — п’еса «А пошэтэр зелнер» («Просты салдат») пра яўрэя-рэвалюцыянера Н. Ботвіна (1905—1925), расстралянага польскімі ўладамі. Смоляр выдаў таксама зборнік памфлетаў і фельетонаў «Фун енер зайт» («З таго боку». — Варшава, 1955; пад псеўданімам Леан Мур),

Спрыяў узнікненню вялікага літаратурнага асяродку, рэдагаваў кнігі яўрэйскага выдавецтва «Ідыш бух» у Варшаве. Таксама рэдагаваў з 1949 года газету «Дос нае лебм», а з 1950 года газету «Фолкс-штыме». У 1956 годзе апублікаваў артыкул пра трагічны лёс і знішчэнне дзеячаў савецкай яўрэйскай культуры ў час рэпрэсій 1948-52 г.

Выступаў у яўрэйскіх газетах і часопісах розных кантынентаў — у друку Польшчы (Ідышэ шрыфтн, Ойфганг), Нью-Ёрка (Моргн-фрайхайт, Ідышэ култур, Эйнікейт, Най лебн, Замлунген), Парыжа (Нае прэсэ), Аргенціны (Ландсманшафтн, Гроднер опкланген), Бразіліі (Дэр пойлішэр ід), у часопісе «Савеціш геймланд» і інш.

У час антысеміцкай кампаніі 1968 года Смоляр быў звольнены з усіх пастоў і выключаны з партыі, а яго сыны арыштаваны. У 1971 годзе ён выехаў у Ізраіль.

Навелы, эсэ і артыкулы Гірша Смоляра публікаваліся ў часопісах «Голдэнэ кейт», «Ерушалаймер алманах», «Бай зіх», «Шэвут» і іншых выданнях. Смоляр заставаўся камуністам, але антысавецкім. Публіцыстычная кніга Смоляра, якая паказвала яго новыя погляды, «Ву бісту хавер Сідараў?» («Дзе ты, таварыш Сідараў?») выйшла спачатку ў перакладзе на іўрыт (1973), потым у арыгінале на ідыш (1975), а таксама на іспанскай мове (1976). Апублікаваны мемуары Смоляра «Фун іневейнік» («Знутры», 1978; пераклад на іўрыт — 1979), яны раскрывалі малавядомыя факты дзейнасці Яўсекцыі ў 1920-я гады. Апошнія кнігі Смоляра прысвечаны актуальнай публіцыстыцы ў нацыянальным і дэмакратычным духу: «Ойф дэр лецтэр пазіцые, міт дэр лецтэр гофенунг» («На апошняй пазіцыі, з апошняй надзеяй», Т.-А., 1982); «Саветышэ ідн гінтэр гето-цоймен» («Савецкія яўрэі за загародкамі гета», Т.-А., 1985). Працаваў у Ерусалімскай нацыянальнай бібліятэцы, Тэль-Авіўскім універсітэце.

Творчасць Смоляра адзначана літаратурнай прэміяй імя Аміра Гілбаа (1985).

Узнагароды

• савецкія медалі;
• Партызанскі крыж;
• Ордэн «Крыж Грунвальда» III ступені;
• Ордэн «Сцяг Працы» II ступені;
• Крыж Храбрых;
• Афіцэрскі Ордэн Адраджэння Польшчы.

Бібліяграфія

• פֿון מינסקער געטאָ (фун мінскер гета — З мінскага гета). — М.: Государственное издательство «Дер Эмес», 1946.
  • Смоляр Г. Мстители гетто / Перевод с еврейского М. Шамбадала. — М.: ОГИЗ, изд-во «Дер Эмес», 1947. 128 с.
• ייִדן אָן געלע לאַטעס (йідн он геле латэс — Яўрэі без жоўтых латак). — Варшава, 1948.
• װוּ ביסטו חבֿר סידאָראָװ (ву бісту хавэр Сідороў? —— Дзе ты, таварыш Сідараў?). — Тэль-Авіў: Фарлаг І. Л. Перэц, 1975.
• Менскае гета: Барацьба савецкіх габраяў-партызанаў супраць нацыстаў / Пер. з англ. М. Гілевіча. — Мінск: Тэхналогія, 2002. — 184 с.
• Вер зенен гітлерс дзінер ун ві кумен зэй кэйн Вайсрусланд (1941) — памфлет, выданы ў гета нелегальна

Літаратура

• August Grabski: Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944—1949). Warszawa: Trio, 2004. ISBN 8388542877.
• Grzegorz Berendt: Życie żydowskie w Polsce w latach 1950—1956. Z dziejów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006. ISBN 8373263853.
• Слоўнік новай яўрэйскай літаратуры

Спасылкі

• Смоляр Хирш // Электронная еврейская энциклопедия — eleven.co.il; паводле: КЕЭ. — Т. 8., 1996. — Слуп. 69-71.
• Гирш Смоляр (нявызн.). Заметки по еврейской истории. Праверана 23 чэрвеня 2012.
• Вольф Рубінчык.. Апошняя кніга змагара  (бел.). ARCHE 6(29)-2003. «ЭЎРОПА НА ЎСХОД АД ЭЎРОПЫ».. Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2012. Праверана 2 сакавіка 2013.
• Михаил НОРДШТЕЙН, Яков БАСИН. ТАК ФАБРИКОВАЛИСЬ ФАЛЬШИВКИ Архівавана 16 мая 2022.. АВИВ / май 2003 г.
• Ступников А. Гирш Смоляр
• Я. Басин. «Валютчик» из Минского гетто
• Херш Смоляр. Последнее заключение. Отрывок из книги «Где ты, товарищ Сидоров?» // НЗ № 149 (3/2023)
• Smolyar Hersh