Перайсці да зместу

Літоўская правінцыя

Дадаць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Літоўская правінцыя — правінцыя евангелічна-рэфармацкай царквы, якая ахоплівала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага і Падляшскага ваяводства Кароны Польскай[1]. Цэнтр правінцыі знаходзіўся ў Вільні[2].

Вышэйшым органам быў правінцыяльны сінод, у рабоце якога ўдзельнічалі духоўныя і свецкія асобы. Паміж сінодамі кіраўніцтва ажыццяўляў суперінтэндант[2].

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Ваенныя ліхалецці XVII ст. негатыўна адбілася на сацыяльна-прававым стане пратэстантызму на беларускіх землях і моцна падарвалі матэрыяльна-эканамічную базу яго прыхільнікаў. Паводле падлікаў польскага даследчыка Т. Вояка, ваенныя падзеі сярэдзіны XVII ст. зменшылі колькасць пратэстанцкіх збораў у Польскім каралеўстве амаль у тры разы. У Княстве іх стала менш напалову[3][4].

На цяжкасці ў вызначэнні поўнай колькасці збораў у Літоўскай правінцыі, асабліва ў XVII стагоддзі, звяртаў увагу ўжо Станіслаў Творак, пасля Войцех Крыгзейзен. Паводле падлікаў Творака, у 1611–1640 гадах Літоўская правінцыя налічвала 140 збораў, у 1641–1655 — 110, а ў 1696 годзе толькі 51[1].

Былі спустошаны і занядбаны кальвінісцкія зборы ў Віцебску, Полацку, Менску, Слуцку і іншых гарадах. Візітацыя ў 1667 г. кальвінісцкіх збораў Беларускага дыстрыкта яго кіраўніком Крыштафам Жарнаўцом паказала, што не мае добрага будынку збор у Менску, на мяжы закрыцця кальвінісцкая школа ў Койданаве і мясцовая пратэстанцкая шляхта вымушана аддаваць сваіх дзяцей вучыцца да езуітаў у Менск[5][4].

Змяншэнне колькасці пратэстантаў на беларускіх землях паскорана працягвалася да канца XVIII ст. Разам з тым евангелікі ВКЛ колькасна пераважалі над аднаверцамі Кароны і знаходзіліся ў значна лепшых умовах, бо антыпратэстанцкія соймавыя пастановы, якія агаворвалі грамадзянскі статус евангелікоў, на часам не распаўсюджваліся ВКЛ або рэалізоўваліся тут дастаткова своеасабліва. Так, у вырашэнні пытанняў аб вяртанні пратэстантам іх збораў у ВКЛ улічваліся такія аргументы, якія ніколі не маглі быць узяты пад увагу ў Кароне[6][4].

Да згасання рэфармацыйнага руху на беларускіх землях вяло і ўзмацненне жорсткасці ў другой палове XVII ст. курсу дзяржаўнай рэлігійнай палітыкі Рэчы Паспалітай на скасаванне верацярпімасці. Соймавыя канстытуцыі 1658 г. і 1668 г. абвяшчалі каталіцкае веравызнанне дзяржаўным у Рэчы Паспалітай. Забараняўся пераход з каталіцызму ў іншыя канфесіі, некатолікам нельга было займаць урадавыя пасады. Сойм 1673 года зачыніў дысідэнтам дарогу ў шляхецтва. Аднак адрозненні ВКЛ ад Кароны ў палітычным, парламентарным, культурным і рэлігійным планах[7] абумовілі на яго тэрыторыі больш спрыяльныя ўмовы для некатолікаў[4].

Становішча пратэстантаў у ВКЛ з другой паловы XVII ст. амаль да канца XVIII ст. мела сваю спецыфіку і адрозненне ад астатняй Рэчы Паспалітай. У 1696 годзе ў Літоўскай кальвінісцкай правінцыі дзейнічалў 51 кальвінскі збор, што значна перавышала колькасць у Вялікапольскай і Малапольскай правінцыях, дзе разам налічвалася каля 22 збораў[8][4]. Важную ролю адыгрываў і той факт, што на тэрыторыі Княства сетка каталіцкіх касцёлаў (асноўных прэтэндэнтаў на маёмасць, у тым ліку зямельныя ўладанні пратэстантаў, і на сферы іх уплыву) не была такой шчыльнай, як у Кароне[9][4].

Істотнае значэнне для кальвіністаў Літоўскай евангелісцкай правінцыі мелі апошнія прадстаўнікі біржанскай галіны роду Радзівілаў. Магнаты фінансавалі будаўніцтва збораў, школ, шпіталяў у Слоніме, Слуцку, Кейданах[10]. Пасля смерці Януша і Багуслава Радзівілаў функцыі абаронцы пратэстантаў Літвы, Жамойці, Белай Русі і Палесся (Слуцк, Капыль, Койданава, Навагрудак, Біржы, Заблудаў і інш.) перайшлі да дачкі Багуслава Караліны. Людвіка Караліна Радзівіл дапамагала наладжваць кантакты з уплывовымі ў ВКЛ і ў Рэчы Паспалітай асобамі пратэстанцкага веравызнання, з замежнымі прадстаўнікамі, фінансавала адкрыццё храмаў, школ, шпіталяў. Пасля смерці Людвікі Караліны, апякунства гэтымі землямі ўзяў на сябе другі муж Радзівілавай нойбургскі князь Карл Філіп. Ён, ужо як рэйнскі электар (паўднёвы захад Германіі), падтрымліваў уладанні жонкі, якія атрымалі назву «нойбургскія землі»[11][4].

Адной з вызначальных падзей у гісторыі рэлігійнага дысідэнцтва стала падпісанне ў 1660 г. Аліўскага міру, які прывёў да афармлення дысідэнцкага пытання як аб’екта міжнародных адносін. Заключаны паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй па выніках вайны 1655—1660 гг. гэты мір агаворваў прававы статус пратэстантаў Кароны і ВКЛ, а гарантам яго выканання абвяшчалася Прусія. Ратыфікацыя артыкулаў Аліўскай дамовы зафіксавала прававую, эканамічную і рэлігійную дыскрымінацыю пратэстантаў[4].

Этапнай падзеяй у жыцці пратэстантаў Літоўскай правінцыі стала Паўночная вайна. На гэты раз пратэстанты Кароны і Княства абаронцам іх правоў выступіў шведскі кароль Карл XII. Саюзная дамова, якую ён заключыў у 1704 г. са Станіславам Ляшчынскім, утрымлівала 18-ты артыкул, які гарантаваў пратэстантам свабоду богаслужэння. У 1705 г. Карл XII выдаў універсал «Слаўнейшай эліце Вялікага княства Літоўскага», у якім абяцаў задаволіць патрабаванні ўсіх канфесій узамен на дапамогу ў вайне. Але ваенныя падзеі толькі ўзмацнілі антышведскія і антыдысідэнцкія настроі ў грамадстве Рэчы Паспалітай[12]. Тым не менш пратэстанты ВКЛ не трацілі спадзяванняў атрымаць у барацьбе за свае правы моцную падтрымку з-за мяжы. Літоўскі рэфармацыйны сінод, на якім актыўную пазіцыю займалі прадстаўнікі беларускай пратэстанцкай шляхты у 1705 г. скардзіўся на прыгнёт за веру і прасіў дапамогі ў прускага манарха Фрыдрыха I[13]. Апошні бачыў перспектыву ў аднаўленні пастановы 1599 г., якая прадугледжвала сумесныя дзеянні праваслаўных і пратэстантаў супраць каталіцызму ў абодвух яго абрадах, рымскім і грэчаскім[14][4].

З пераліку, складзенага ў 1716 годзе, вынікае, што ў Літоўскай правінцыі засталося толькі 45 збораў[1].

Надзвычай востра пытанне аб правах дысідэнтаў паўстала на «нямым сойме» 1717 г., дзе канфлікт караля з канфедэратамі вырашаўся за пасрэдніцтвам расійскага цара. У праекце пагаднення караля са шляхтай, так званым Варшаўскім трактаце, змяшчаўся артыкул аб значным абмежаванні рэлігійнай свабоды праваслаўных і пратэстантаў[15][4].

Соймавая канстытуцыя 1717 г. уразіла пратэстантаў ВКЛ. Яны накіравалі да Пятра I просьбу аб дапамозе ўсім дысідэнтам Княства, да якіх, як спецыяльна падкрэслівалася ў тым прашэнні, належалі і прадстаўнікі грэчаскай веры. Евангеліцкае духавенства прапаноўвала расійскаму манарху запатрабаваць ад польскага караля і вялікага князя літоўскага Аўгуста II аднавіць усе адабраныя ў дысідэнтаў і неунітаў правы і прывілеі[16][4].

Заручыўшыся падтрымкай суседніх дзяржаў і мясцовай уплывовай шляхты, пратэстанты спадзяваліся выправіць сітуацыю на сойме 1718 года, які праходзіў у Горадні. Супраць іх выступіў дастаткова моцны каталіцкі блок. У інструкцыях на гэты сойм паслы, напрыклад з Полацка, прывезлі пажаданні канчаткова пазбавіць пратэстантаў і праваслаўных грамадзянскіх правоў[17]. «Кожны тое бачыць і ведае, што ў дысідэнцкіх дзяржавах ніхто з католікоў як на вышэйшыя, так і на ніжэйшыя ўрадавыя пасады не дапускаецца, так і ў нашай каталіцкай краіне, згодна з канстытуцыяй аб ерытыках… дысідэнтаў на ганаровыя пасады не дапускаць…», — гаварылася ў той інструкцыі[18]. На сойме быў блакіраваны голас А. Пятроўскага — пасла-кальвініста з ВКЛ. Засталіся праігнараванымі выказванні яшчэ шасці пратэстантаў. Нягледзячы на падтрымку з боку прускага і англійскага рэзідэнтаў, забяспечыць сабе раўнапраўе пратэстантам на гэтым сойме не ўдалося. Прускі кароль Фрыдрых Вільгельм I прыняў гэты факт да ведама і перад наступным соймам 1720 года асабіста звярнуўся да памочніка польскага караля Аўгуста II, з патрабаваннем абвясціць раўнапраўе католікаў і пратэстантаў[4].

Кожная новая хваля каталіцкай рэакцыі, як правіла, актывізавала пратэстанцкія сілы. У 1720 г. прадстаўнікі Літоўскай кальвінісцкай правінцыі на афіцыйным узроўні звярнуліся да караля Аўгуста II з петыцыяй, дзе агаворвалася своеасаблівасць канфесійнай сітуацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім і яе адрозненне ад Кароннай. Яны нагадвалі аб раўнапраўі ўсіх хрысціянскіх вер, якое забяспечваў Статут ВКЛ 1588 года, патрабавалі не парушаць закон і не руйнаваць прававы парадак Княства[19][4].

Прадставіць свае крыўды вальнаму сойму 1724 года пратэстанты Літоўскай правінцыі дэлегіравалі навагрудскага падстолія Яна Ваўка Ланеўскага і гродзенскага падчашага Яна Стрыенскага. Паслы прадставілі сойму дакумент з 49 параграфаў-патрабаванняў аб забеспячэнні прававой, эканамічнай і рэлігійнай роўнасці. «Забаранялася, — хаваць нябожчыкаў без дазволу мясцовага ксяндза, духавенства іх (кальвіністаў) не можа з хаты галавы высунуць, бо трапіць на знявагу або нават на небяспеку для жыцця… школы зачыняюць і не дазваляюць трымаць хатніх настаўнікаў, каб дзеці ішлі да іх (каталіцкіх) школ, а потым — да прыняцця каталіцызму; што нават на смертным ложы дысідэнтам спакою не даюць, з’яўляюцца езуіты, калі даведаюцца, што кальвініст або лютэранін памірае або цяжка хварэе, сілком даюць яму камунію і лічаць яго, такім чынам, за католіка…; нападаюць на бязвінных дысідэнтаў на дарогах і ў гарадах; не так даўно езуіты напалі на хату каменданта горада Слуцка, забралі адтуль двух дысідэнцкіх вучняў і завялі ў свой калегіум, там збілі…» — гаварылася ў гэтым дакуменце[20]. Але гэту петыцыю ўрад не ўдастоіў адказам[4].

Структура

[правіць | правіць зыходнік]

Арганізацыйная структура евангелічна-рэфармацкай царквы склалася ў 1560-я гг. Кальвіністы ВКЛ утварылі асобную Літоўскую правінцыю, якая падзялялася на 6 дыстрыктаў[2]:

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в Elżbieta Bagińska Działalność religijna Radziwiłłów birżańskich w dobrach podlaskich w XVII wieku // Studia Podlaskie. — 2002. — В. 12. — С. 205–228. — ISSN 0867-1370. — DOI:10.15290/sp.2002.12.08
  2. ↑ а б в г Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 117-118. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
  3. ↑ Wojak T. Szkice z dziejów reformacji w Polsce XVI i XVII w. — Warszawa: Wyd. Zwiastun, 1977. — 180 s — s. 141
  4. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н Поляк Н. А.. Канфесійная сітуацыя на землях Беларусі ў канцы XVII — пачатку XVIII стст. на прыкладзе праваслаўных і пратэстантаў: прававыаспект(недаступная спасылка). // Зборнік матэрыялаў міжнароднай навуковай канферэнцыі прысвечанай 75-ці годдзю доктара юрыдычных навук, прафесара Сокала Сцяпана Фёдаравіча 24-25.11.2017 г. Мінск-Гродна БІП — 2018—201 с. — С. 133—144
  5. ↑ Tworek S. Materiały do dziejów kalwinizmu w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII w. // Odrodzenie i reformacja w Polsce. — 1969. — T. XIV. — S. 199—215 — s. 200
  6. ↑ Kosman M. Litewska jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII do 1939 r. — Opole: Zakład Poligrafichny Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1986. — 146 s. — s. 34
  7. ↑ Rachuba A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569—1763. — Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2002. — 373 s. — s. 347
  8. ↑ Kosman M. Reformacja i kontrreformacja w Wielkim księnstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej. — Wrocław, Warszawa, Krakόw, Gdańsk: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1973. — 273 s. — s. 251
  9. ↑ Litak S. Parafie w Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-relegijne i edukacyjne. — Lublin: wyd. KUL, 2004. — 515 s. — s. 60
  10. ↑ Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (AGAD), Архіў Радзівілаў, Фонд VIII, Акты, якія тычацца духавенства, Спр. 710., арк. 21
  11. ↑ Мацук А. У. Радзівілы і справа аб «нойбургскіх уладаннях» (1730-1740-я гг.) // Беларускі гістарычны часопіс. Сер. гуманітар. навук.-2005. — № 3. — С. 15-21. — с. 18
  12. ↑ Катлярчук А. Шведы ў гісторыі і культуры беларусаў. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2002. — 272 с, — c. 106
  13. ↑ Археографический сборник документов, относящихся к истории СевероЗападной Руси. — Вильня: Изд. О. В. Щербицкого, 1870. — Т. 8. — 468 с. — с. 250
  14. ↑ Kosman M. Litewska jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII do 1939 r. — Opole: Zakład Poligrafichny Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1986. — 146 s — c. 6
  15. ↑ Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў у Маскве (РДАСА). Фонд 12, Справы аб Польшчы і Літве, Воп. 1., Спр. 55., арк. 1 зв.
  16. ↑ Фонд 79, Адносіны Расіі з Польшчай, . Воп. 5., Спр. 28., арк. 1 зв.
  17. ↑ Белоруссия в эпоху феодализма: Сб. док. и материалов: В 3 т.-Мн.: Изд. Академии наук, 1960. — Т. 2. — 559 с. — с. 364
  18. ↑ Łukaszewicz J. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwe. — Poznań: Druk. Orędownika na Garbarach, 1842. — T.1-2. — 414 s. — s. 332
  19. ↑ Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (AGAD), Архіў Радзівілаў, Фонд VIII, Акты, якія тычацца духавенства, Спр. 710. , арк. 18
  20. ↑ Łukaszewicz J. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwe. — Poznań: Druk. Orędownika na Garbarach, 1842. — T.1-2. — 414 s. — s. 356
  21. ↑ а б в г д е Грыцкевіч А. П. Дзейнасць Віленскага сінода рэфармацкіх абшчынаў у ВКЛ // Беларусіка «440 год рэфармацыі ў Беларусі»: Матэрыялы міжнар. навук. канф. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995. — Вып. 4 — С. 357—366 — с. 359.
  22. ↑ а б в г д е Поляк Н. А.. Канфесійная сітуацыя на землях Беларусі ў канцы XVII — пачатку XVIII стст. на прыкладзе праваслаўных і пратэстантаў: прававыаспект(недаступная спасылка). // Зборнік матэрыялаў міжнароднай навуковай канферэнцыі прысвечанай 75-ці годдзю доктара юрыдычных навук, прафесара Сокала Сцяпана Фёдаравіча 24-25.11.2017 г. Мінск-Гродна БІП — 2018—201 с. — С. 133—144
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Літоўская_правінцыя&oldid=5027331"