Сербска-грэчаская царкоўная спрэчка (1346–1375)

Пашырэнне сербскай дзяржавы на паўднёвыя (грэчаскія) уладанні за праўлення караля і цара Стэфана Душана (1331–1355).

Сербска-грэчаская царкоўная спрэчка 1346–1375 гадоў — царкоўная спрэчка паміж сербскай Печскай патрыярхіяй і грэчаскай Канстанцінопальскай патрыярхіяй, распачатая неўзабаве пасля таго, як увесну 1346 года Печскай архібіскупіі быў прысвоены статус патрыярхіі. Прычынай спрэчкі сталі рознагалоссі пра патрыяршы сан і межы патрыяршай улады ў паўднёвых абласцях, далучаных да Сербскага царства ў час праўлення Стэфана Душана. Неўзабаве гэтыя рознагалоссі перараслі ў адкрытае супрацьстаянне праз тое, што канстанцінопальскі патрыярх Каліст I асудзіў сербскую царкоўную іерархію, што стала прычынай царкоўнага расколу. Першыя спробы вырашыць спрэчныя пытанні былі зроблены ў 1363 і 1368 гадах, а канчатковае і ўсебаковае прымірэнне цэркваў адбылося ў 1375 годзе дзякуючы намаганням сербскага князя Лазара Хрэбелянавіча і канстанцінопальскага патрыярха Філафея.

Падаплёка спрэчкі (1346)

Сербскі кароль і цар Стэфан Душан (1331–1355)

У час праўлення Стэфана Душана (1331–1355) сербская дзяржава значна пашырэла на поўдзень Балканскага паўвострава за кошт заваёвы візантыйскіх уладанняў. Паколькі заваяваныя землі ў асноўным знаходзіліся пад царкоўнай юрысдыкцыяй Канстанцінопальскай патрыярхіі, змена дзяржаўнай улады пацягнула за сабой неабходнасць перабудовы царкоўнага кіравання на далучаных землях. Увесну 1346 года на дзяржаўным саборы ў Скоп’і сербскі арцыбіскуп быў абвешчаны патрыярхам, а сербскі правіцель быў каранаваны як цар. Такім чынам, было абвешчана стварэнне Сербскага царства і Сербскай патрыярхіі. Гэты крок, зроблены без ухвалення візантыйскага імператара і канстанцінопальскага патрыярха, паслужыў пачаткам сербска-грэчаскага канфлікту адносна правамернасці царскага і патрыяршага сану.

Адкрыты канфлікт (1350–1353)

Візантыйскі імператар Іаан VI Кантакузін (1347–1354)

Пасля 1346 года Сербская патрыярхія пашырыла сваю ўладу на новыя паўднёвыя ўладанні, уключыўшы ў свой склад дыяцэзіі ў заваяваных рэгіёнах — Македонію, Фесалію, Эпір. У адказ на гэта новы канстанцінопальскі патрыярх Каліст I (1350–1353) прыняў рашэнне пра афіцыйнае асуджэнне. Гэты крок быў узгоднены з палітыкай візантыйскага імператара Іаана VI Кантакузіна, накіраванай на паслабленне новаустаноўленай сербскай улады на былых візантыйскіх землях. Патрыярх выдаў акт аб адлучэнні сербскага кіраўніка і вышэйшых сербскіх царкоўных іерархаў за прысваенне царскага тытула і патрыяршага сану, а менавіта праз устанаўленне кантролю над дыяцэзіямі Канстанцінопальскай патрыярхіі ў нядаўна заваяваных абласцях.

Паколькі тэкст гэтага акта не захаваўся, гісторыкі да гэтага часу спрачаюцца пра форму і ступень адлучэння. Існуе два асноўных меркаванні:

• Паводле першага, гаворка ішла пра адлучэнне ад эўхарыстычных зносін (пазбаўленне права сумеснага служэння літургіі), гэта значыць разрыў царкоўных зносін паміж дзвюма цэрквамі.
• Паводле другога, было ўжыта поўнае адлучэнне ад Царквы, што мела на ўвазе і анафему — вышэйшую меру царкоўнага пакарання, праклён.

Сербскі князь Лазар і княгіня Міліца на фрэсцы з манастыра Любасціня.

Аналіз гістарычных крыніц паказвае, што нідзе не згадваецца пра анафему, накладзеную на сербскага цара і патрыярха. Адзначаецца, што анафема звычайна прымянялася за самыя цяжкія злачынствы супраць веры, такія як ерась або вераадступніцтва. Пазнейшыя дакументы па прымірэнні (1368, 1371, 1375) паказваюць на тое, што сербска-грэчаскі канфлікт меў эклезіялагічны (датычны вучэння пра Царкву), а не дагматычны (датычны асноў веравучэння) характар. У дакуменце канстанцінопальскага патрыярха Філафея ад 1371 года першапачатковае асуджэнне, вынесенае патрыярхам Калістам, наўпрост называецца епітым’яй і адлучэннем (грэч. ἀφορισμός), а не анафемай. У кантэксце гэтага дакумента пра прымірэнне гэта азначае, што пакаранне заключалася толькі ў пазбаўленні права саслужэння (разрыве эўхарыстычных зносін).

Тым не менш, меркаванне пра накладанне «анафемы» дагэтуль сустракаецца ў некаторых навуковых працах і асабліва сярод публіцыстаў, некаторыя з якіх сцвярджаюць, што анафема была накладзена не толькі на сербскага цара і вышэйшае духавенства, але і на ўсё сербскае духавенства і ўвесь сербскі народ.

Першыя крокі да прымірэння (1363–1371)

У сувязі з узрастаючай турэцкай пагрозай візантыйскі імператар Іаан V Палеалог у 1363 годзе вырашыў пачаць перамовы з Сербіяй, што ўключала ў сябе і пошук шляхоў вырашэння царкоўных рознагалоссяў. З гэтай нагоды патрыярх Каліст I асабіста прыбыў у горад Серэ, дзе яго сустрэла сербская царыца Алена, якая кіравала Серскай вобласцю як удава цара Стэфана Душана і маці тагачаснага сербскага цара Стэфана Уроша V (1355–1371). Не зважаючы на ўрачысты прыём, перамовы не былі завершаны праз раптоўную смерць Каліста. Сербска-грэчаскія перамовы аднавіліся ў 1368 годзе, калі дэспат Іаан Углеша дасягнуў частковага пагаднення з Канстанцінопальскай патрыярхіяй. Афіцыйнае пацверджанне гэтаму было дадзена ў 1371 годзе, калі была прызнана юрысдыкцыя канстанцінопальскага патрыярха над дыяцэзіямі Серскай вобласці.

Канчатковае прымірэнне (1375)

Сербска-грэчаская царкоўная спрэчка была завершана ў 1375 годзе дзякуючы намаганням князя Лазара Хрэбелянавіча, кіраўніка Мараўскай Сербіі, які накіраваў дэлегацыю ў Канстанцінопаль для перагавораў з канстанцінопальскім патрыярхам Філафеем. Перамовы паспяхова завяршыліся, шмат у чым дзякуючы святагорскаму манаху Ісаі. Сербскі бок адмовіўся ад далейшых дамаганняў на паўднёвыя епархіі, а грэчаскі бок адмяніў раней вынесенае асуджэнне, прызнаўшы патрыяршы ранг Сербскай праваслаўнай царквы. Прадстаўнікі Канстанцінопальскай патрыярхіі затым прыбылі ў Сербію, наведаўшы і Прызран, дзе над грабніцай цара Стэфана Душана ў манастыры Святых Арханёлаў была зачытаная хартыя канстанцінопальскага патрыярха Філафея, якая адмяняла ранейшыя асуджэнні. Гэтым актам быў пакладзены канец сербска-грэчаскай царкоўнай спрэчцы.

Гл. таксама

• Гісторыя Сербскай праваслаўнай царквы

Літаратура

• Борис Ж. Бабић. Анатема или савез - однос Византиског царства према Српској цркви у свјетлости једног извора из 1367. године // Осам вијекова светосавља у Херцеговини: Зборник радова. — Гацко: Просвјета, 2020. — С. 126—139.
• Фрањо Баришић О измирењу српске и византијске цркве 1375 // Зборник радова Византолошког института. — 1982. — Т. 21. — С. 159—182.
• Димитрије Богдановић. Измирење српске и византијске цркве // О кнезу Лазару. — Крушевац: Народни музеј, 1975. — С. 81—91.
• Димитрије Богдановић. Оживљавање немањићких традиција // Историја српског народа. — Београд: Српска књижевна задруга, 1982. — Т. 2. — С. 7—20.
• Nina Kršljanin. О проклєти христіанскомь: Analiza člana 5. Dušanovog zakonika // Zbornik radova 1700 godina Milanskog edikta. — Niš: Pravni fakultet, 2013. — С. 309—322.
• Сања Мешановић Још једном о Калистовој анатеми // Зборник радова Византолошког института. — 1991. — Т. 29—30. — С. 221—232.
• Георгије Острогорски. Серска област после Душанове смрти. — Београд: Научно дело, 1965.
• Миодраг М. Петровић Повеља-писмо деспота Јована Угљеше из 1368. године о измирењу српске и цариградске цркве у светлости номоканонских прописа // Историјски часопис. — 1979. — Т. 25—26 (1978—1979). — С. 29—51.
• Радомир В. Поповић Црквенополитичке прилике у Србији пред Косовску битку 1389. године // Богословље: Орган Православног богословског факултета у Београду. — 1989. — Т. 47. — № 1—2. — С. 10—21. Архівавана з першакрыніцы 2 мая 2019.
• Предраг Пузовић. Кратка историја Српске православне цркве (1219—2000). — Крагујевац: Каленић, 2000.Шаблон:Недоступная ссылка
• Предраг Пузовић. Српска патријаршија: Историја Српске православне цркве. — Нови Сад: Православна реч, 2010.
• Радивој Радић. Време Јована V Палеолога (1332—1391). — Београд: Византолошки институт, 1993.
• Ђоко М. Слијепчевић. Историја Српске православне цркве. — Минхен: Искра, 1962. — Т. 1.
• Александар Соловјев, Владимир Мошин. Грчке повеље српских владара. — Београд: Српска краљевска академија, 1936.
• Сима Ћирковић, Раде Михаљчић. Освајања и одолевања: Душанова политика 1346—1355 // Историја српског народа. — Београд: Српска књижевна задруга, 1981. — Т. 1. — С. 541—556.

Спасылкі

• Азбукоўнік Сербскай праваслаўнай царквы: Печская патрыярхія (серб.)