Расейская праваслаўная царква

Расейская праваслаўная царква
рас. Русская православная церковь
Храм Хрыста Збаўцы ў Маскве
Абрэвіятура	РПЦ
Папярэднік	Маскоўская мітраполія
Дата ўтварэньня	15 сьнежня 1448 (576 гадоў таму) дэ-факта, 1589 (436 гадоў таму) дэ-юрэ
Тып	аўтакефальная царква
Юрыдычны статус	рэлігійнае аб’яднаньне
Мэта	пашырэньне праваслаўнай хрысьціянскай веры
Штаб-кватэра	Паўднёвая адміністрацыйная акруга, Данілаўскі раён, вул. Данілаўскі Вал, Данілаў манастыр
Месцазнаходжаньне	Масква
Каардынаты	55°42′39″ пн. ш. 37°37′50″ у. д.
Дзейнічае ў рэгіёнах	16 краінаў на поўначы Эўразіі, зь іх 9 у Азіі
Сяброўства	Сусьветны сабор, Сусьветная рада цэркваў (Швайцарыя)
Афіцыйныя мовы	расейская (дэ факта)
Патрыярх	Кірыла (Гундзяеў)
Кіраўнік справамі	Рыгор (Пятроў)
Патрыяршы намесьнік	Павал (Панамароў)
Кіраўнік Адміністрацыйнага сакратарыяту	Фама (Масалоў)
Асноўныя асобы	Марк (Галаўкоў), Варсанофій (Судакоў)
Кіроўны орган	Сьвяты сынод
Зьвязаныя кампаніі	Беларускі экзархат, Японская праваслаўная царква
Колькасьць супрацоўнікаў	40 514 клірыкаў (2019 год)
Сайт	patriarchia.ru/ua

Расейская праваслаўная царква — аўтакефальная хрысьціянская царква Расеі, якая займае 5-е месца ў дыптыху праваслаўных цэркваў.

Была найбольшай з існых праваслаўных цэркваў. Мела другую афіцыйную назву — Маскоўскі патрыярхат. Паводле 1-га Статуту РПЦ 2000 году, «Расейская праваслаўная царква ёсьць шматнацыянальнай памеснай аўтакефальнай царквой». Згодна з 3-м артыкулам яе дзейнасьць пашыралася на 16 краінаў на паўночным усходзе Эўразіі:

• 9 краінаў на поўначы Азіі — Азэрбайджан, Казахстан, Кітай, Кыргыстан, Манголію, Таджыкістан, Туркмэністан, Узбэкістан і Японію;
• 7 краінаў Усходняй Эўропы — Беларусь, Латвію, Летуву, Малдову, Расею, Украіну і Эстонію.

Паводле 4-га артыкула Статуту, ажыцьцяўляла «дзейнасьць на падставе: а) Сьвятога Пісаньня і Сьвятога Паданьня; б) канонаў і правілаў сьвятых апосталаў, Сусьветных і Памесных сабораў і сьвятых айцоў; в) пастановаў Памесных і Архірэйскіх сабораў, Сьвятога сыноду і ўказаў маскоўскага патрыярха». Згодна зь 5-м артыкулам «РПЦ зарэгістраваная ў якасьці юрыдычнай асобы ў Расейскай Фэдэрацыі як цэнтралізаваная рэлігійная арганізацыя. Маскоўская патрыярхія і іншыя кананічныя падразьдзяленьні РПЦ, якія знаходзяцца на тэрыторыі РФ, рэгіструюцца ў якасьці юрасобаў як рэлігійныя арганізацыі».

У 6-м артыкуле Статуту прадугледжвалася, што «РПЦ мае герархічную будову кіраваньня». Згодна зь 7-м артыкулам «найвышэйшымі органамі царкоўнай улады і кіраваньня ёсьць Памесны сабор, Архірэйскі сабор, Сьвяты сынод на чале з маскоўскім патрыярхам». Пры патрыярху і Сьвятым сынодзе ў якасьці выканаўчага органу дзейнічала Найвышэйшая царкоўная рада. Дарадчым органам, які садзейнічаў найвышэйшай царкоўнай уладзе РПЦ у падрыхтоўцы рашэньняў, якія тычыліся найбольш важных пытаньняў унутранага жыцьця і вонкавай дзейнасьці РПЦ, ёсьць Міжсаборная прысутнасьць. Паводле 8-га артыкула, у РПЦ дейнічалі царкоўныя суды ў 3-х інстанцыях: а) епархіяльны суд, б) найвышэйшы агульнацаркоўны суд, в) суд Архірэйскага сабору. У 9-м артыкуле адзначалася: «Службовыя асобы і супрацоўнікі кананічных падразьдзяленьняў, а таксама клірыкі і прыхаджане ня могуць зьвяртацца ў органы дзяржаўнай улады і ў цывільны суд у пытаньнях, якія адносяцца да ўнутрыцаркоўнага жыцьця, улучна з кананічным кіраваньнем, царкоўным уладкаваньнем, богаслужэбнай і пастырскай дзейнасьцю». Паводле 10-га артыкула, «кананічныя падразьдзяленьні РПЦ не вядуць палітычнай дзейнасьці і не надаюць свае памяшканьні для правядзеньня палітычных мерапрыемстваў».

Утварылася ў 1448 годзе як кананічна ізаляваная Маскоўская царква (царква Маскоўскай дзяржавы) у выніку самавольнага выхаду Маскоўскай мітраполіі з-пад юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату. Фактычнае вызнаньне здабыла толькі ў 1589 годзе, але ў адрозьненьне ад іншых аўтакефальных цэркваў ніколі не атрымлівала томасу аб аўтакефаліі. У 1686 годзе з парушэньнем царкоўных канонаў захапіла Кіеўскую мітраполію Канстантынопальскага патрыярхату. У 1721—1917 гадох фактычна ўзначальвалася обэр-пракурорамі «Найсьвяцейшага ўрадавага сыноду», сьвецкімі чыноўнікамі Расейскай імпэрыі. Па савецкіх рэпрэсіх, якія зьнішчылі значную частку сьвятароў, у 1943 годзе аднавіла дзейнасьць пры спрыяньні Сталіна і трапіла пад кантроль КДБ СССР. У наш час абвяшчае сябе адзінай кананічнай праваслаўнай царквой на тэрыторыі былога СССР з выняткам Грузіі і Армэніі, аднак на частку гэтай тэрыторыі прэтэндуюць іншыя аўтакефальныя праваслаўныя цэрквы — Малдаўская і Эстонская, а таксама аўтакефальныя праваслаўныя цэрквы Беларусі і Ўкраіны. Усяленскі (Канстантынопальскі) патрыярхат вызнае Расейскую праваслаўную царкву толькі ў межах 1589 году, калі заходняя граніца Маскоўскай дзяржавы прыкладна адпавядала сучаснай заходняй граніцы Расейскай Фэдэрацыі.

15 кастрычніка 2018 году ў адказ на наданьне аўтакефаліі Ўкраінскай праваслаўнай царкве і спыненьне дзеяньня граматы 1686 году, якая часова перадавала патрыярхату маскоўскаму права хіратоніі мітрапаліта кіеўскага (улада якога гістарычна пашыралася ў тым ліку на тэрыторыю Беларусі), у аднабаковым парадку разарвала эўхарыстычныя дачыненьні з Усяленскім (Канстантынопальскім) патрыярхатам і выйшла ў схізму.

Назва

Па фактычным аддзяленьні Маскоўскай мітраполіі ад Канстантынопальскага патрыярхату (1448 год) незалежная царква Маскоўскай дзяржавы ўпершыню ўпамінаецца як Маскоўская царква (рас. «Церковь Московская») у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году, тады ж гэтая назва замацавалася як афіцыйная. За часамі «Найсьвяцейшага ўрадавага сыноду» не існавала аднастайнай (афіцыйна або юрыдычна зафіксаванай) назвы праваслаўнай царкоўнай арганізацыі на тэрыторыі Расейскай імпэрыі, і ў розных крыніцах сустракаюцца варыянты: Праваслаўная каталіцкая грэцка-расейская царква (рас. Православная кафолическая греко-российская церковь), Расейская Царква (рас. Российская Церковь, Русская Церковь), Расейская Праваслаўная Царква (рас. Российская Православная Церковь), Расейская Праваслаўная каталіцкая Царква (рас. Российская Православная кафолическая Церковь), Грэцка-Расейская Царква (рас. Греко-Российская Церковь), Праваслаўная Грэцка-расейская Царква (рас. Православная Греко-российская Церковь), у XVIII ст. — Расейская Царква грэцкага закону (рас. Российская Церковь греческого закона). У дакумэнтах Усерасейскага царкоўнага сабору (1917—1918) царква ў Расеі, як правіла, называецца «Расейская Праваслаўная Царква» (рас. Российская Православная Церковь).

У 1943 годзе адбылася зьмена другой афіцыйнай назвы Маскоўскага патрыярхату — з Расейскай праваслаўнай царквы (рас. Российская православная церковь) на «Рускую праваслаўную царкву» (рас. Русская православная церковь). Тытул прадстаяцеля царквы зьмянілі з Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Расеі (рас. Патриарх Московский и всея России) на «Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі» (рас. Патриарх Московский и всея Руси). Пытаньне аб назьве патрыярхату ўзьняў Сталін, аднак паводле афіцыйнай вэрсіі, сам тытул прапанаваў будучы новы патрыярх Сергій (Старагародзкі), Сталін нібы толькі пагадзіўся з прапановай і дадаў, што «гэта слушна». Тым часам у назьве царквы ня мусіць быць прыналежнасьці да пэўнай нацыі — расейцаў (рас. русские), бо Праваслаўная царква зьяўляецца адзінай і належыць Хрысту, а ня нейкай нацыі або дзяржаве. З гэтай прычыны ў грэцкай мове Расейскую праваслаўную царкву (аналягічна праваслаўным цэрквам у іншых краінах) называюць Праваслаўнай царквой у Расеі (грэц. Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία). Адпаведна, пазначэньне прыналежнасьці царквы да пэўнай нацыі сьведчыць пра ерась этнафілетызму — рэлігійны нацыяналізм.

Кіраваньне

Маскоўскі патрыярх Кірыла (2009 год)

• Памесны сабор. Склікаўся Архірэйскім саборам. Складаўся з архірэяў і абраных прадстаўнікоў кліру, манаства і прыхаджанаў на чале з патрыярхам або месцазахавальнікам патрыяршага прастолу. Правамоцны пры ўдзеле 2/3 сябраў, у тым ліку 2/3 архірэяў ад агульнага ліку герархаў. Простай большасьцю прысутных сябраў абіраў прэзыдыюм на чале з патрыярхам або месцазахавальнікам для кіраваньня паседжаньнямі, сакратарыят на чале з сакратаром у архірэйскім сане і працоўныя органы. Абіраў патрыярха. Надаваў аўтакефалію, аўтаномію і самакіраваньне часткам РПЦ. На прапанову Архірэйскага сабору выпрацоўваў стаўленьне да ўзаменаў зь іншымі памеснымі цэрквамі, іншаслаўнымі канфэсіямі і нехрысьціянскімі рэлігійнымі грамадамі, дзяржавамі і грамадзтвам у 16 краінах сваёй дзейнасьці. Прапануе Архірэйскаму сабору перагледзець рашэньні ў галіне веравучэньня і кананічнага ўладкаваньня з улікам меркаваньняў, выказаных большасьцю сваіх удзельнікаў. Пратаколы паседжаньняў падпісваў сакратар і зацьвярджаў старшыня прэзыдыюму. Прэзыдыюм, сакратар і старшыні працоўных органаў складалі саборную раду, якая разглядала пытаньні наконт павесткі дня. Архірэі сабору складалі Архірэйскую нараду, якую склікалі старшыня сабору, яго рада або 1/3 архірэяў для разгляду пастановаў сабору, якія выклікалі сумненьне наконт адпаведнасьці Сьвятому Пісаньню і Сьвятому Паданьню. Пры паўторным адрынаньні рашэньня сабору большасьцю архірэяў яно губляе сілу саборнага вызначэньня. Рашэньні ў выглядзе пастановаў і вызначэньняў падпісвалі старшыня і ўсе 12 сябраў-архірэяў прэзыдыюму.
• Архірэйскі сабор. Складаўся з епархіяльных і вікарных архірэяў. Склікаўся патрыярхам або месцазахавальнікам і Сьвятым сынодам аднойчы на 4 гады і напярэдадні Памеснага сабору. Уносіў на зацьвярджэньне Памеснага сабору парадак паседжаньня, праграму, павестку дня і яго будову. Зацьвярджаў Палажэньні аб складзе Памеснага сабору і абраньні патрыярха. Тлумачыў хрысьціянскае веравучэньне і нормы хрысьціянскай маралі на падставе Сьвятога Пісаньня і Сьвятога Паданьня. Уносіў зьмяненьні ў Статут РПЦ. Вырашаў пытаньні багаслоўя, канонаў, набажэнства і пастырства. Кананізаваў сьвятых і праслаўляў мясцовашанаваных сьвятых. Тлумачыў сьвятыя каноны і царкоўныя законапалажэньні. Вызначаў характар дачыненьняў зь дзяржаўнымі ўстановамі. Прапаноўваў Памеснаму сабору стварыць аўтаномныя і самакіраваныя цэрквы. Зацьвярджаў рашэньні Сьвятога сыноду аб стварэньні экзархатаў, мітрапаліцкіх акругаў, мітраполіяў і япархіяў, вызначэньне іх межаў і найменьняў, а таксама рашэньні Сынодаў самакіраваных цэркваў аб стварэньні мітраполіяў і япархіяў. Таксама зацьвярджаў рашэньні Сьвятога сыноду аб стварэньні сынадальных установаў. Зацьвярджаў заканадаўчыя дзеяньні Сьвятога сыноду. Усталёўваў парадак дзейнасьці ўсіх царкоўных судоў. Разглядаў фінансавую справаздачу Сьвятога сыноду і ўхваляў правілы плянаваньня агульнацаркоўных даходаў і выдаткаў. Зацьвярджаў новыя агульнацаркоўныя ўзнагароды.

Аддзел вонкавых царкоўных сувязяў Маскоўскага патрыярхату ў Данілавым манастыры (2007 год)

• Сьвяты сынод. Складаўся з патрыярха або месцазахавальніка ў якасьці старшыні, 9 пастаянных і 5 часовых сябраў зь ліку епархіяльных архірэяў. Правамоцны пры ўдзеле 2/3 сябраў. Зацьвярджаў рашэньні большасьцю галасоў бяз права ўстрыманьня. Пастаяннымі сябрамі былі: старшыня Аддзелу вонкавых царкоўных сувязяў і кіраўнік справамі Маскоўскай патрыярхіі паводле пасады, а таксама 7 мітрапалітаў паводле катэдры: кіеўскі (Украіна), санкт-пецярбурскі, круціцкі (Маскоўская вобласьць), менскі (Беларусь), кішынёўскі (Малдова), астанайскі (Казахстан) і ташкенцкі (Узбэкістан). Часовых сябраў выклікалі на адну паўгадовую сэсію паводле старшынства архірэйскай хіратоніі зь ліку япіскапаў, якія кіравалі япархіяй звыш 2-х гадоў. Год падзяляўся на вяснова-летнюю і восеньска-зімовую сэсіі. Паседжаньні склікаў патрыярх, які прадстаўляў павестку дня на першым паседжаньні і кіраваў паседжаньнямі. Сакратаром быў кіраўнік справамі Маскоўскай патрыярхіі, які складаў часопіс паседжаньняў. Калі патрыярх паўторна ня згодны з рашэньнем большасьці, то яго разгляд перадаюць на Архірэйскі сабор. Усе часопісы і вызначэньні падпісвалі старшыня і ўсе прысутныя сябры. Тлумачыў прымяненьне кананічных пастановаў. Упарадкоўваў багаслоўскія справы. Выдаваў дысцыплінарныя пастановы кліру, манаству і царкоўным працаўнікам. Ухваляў статуты самакіраваных цэркваў, экзархатаў і мітрапаліцкіх акругаў. Разглядаў часопісы 2-х апошніх. Усталёўваў парадак валоданьня, карыстаньня і распараджэньня будынкамі і маёмасьцю. Кананізаваў мясцовашанаваных сьвятых. Абіраў і вызначаў утрыманьне архірэяў. Прызначаў кіраўнікоў сынадальных установаў, рэктараў духоўных акадэміяў і сэмінарыяў, ігуменаў і намесьнікаў манастыроў. Таксама прызначаў архірэяў, клірыкаў і прыхаджанаў для паслушаньня за мяжой. Сярод іншага, на прапанову патрыярха прызначаў сябраў Найвышэйшай царкоўнай рады зь ліку кіраўнікоў сынадальных і агульнацаркоўных установаў ды падразьдзяленьняў Маскоўскай патрыярхіі. Урэшце, прызначаў сябраў Міжсаборнай прысутнасьці. Зацьвярджаў епархіяльных архірэяў на пасадзе сьвятаархімандрытаў манастыроў. Ухваляў агульнацаркоўны плян выдаткаў.
• Найвышэйшая царкоўная рада. Складалася з патрыярха ў якасьці старшыні, прызначаных Сьвятым сынодам сябраў і кіраўнікоў сынадальных установаў паводле пасады. Падпарадкоўваўся патрыярху. Разглядала справы царкоўнага гаспадараньня і ўзаемінаў зь дзяржавай, а таксама дзейнасьць царкоўных сродкаў масавай інфармацыі. Прадпрымала захады для выкананьня вызначэньня Памеснага і Архірэйскага сабораў, пастановаў і вызначэньня Сьвятога сыноду, а таксама ўказаў і распараджэньняў патрыярха.
• Міжсаборная прысутнасьць. Складалася часткова з пастаянных сябраў Сьвятога сыноду і сябраў Найвышэйшая царкоўнай рады паводле пасады. Частка сябраў абіралася зь ліку архірэяў, клірыкаў, манаства і прыхаджанаў Сьвятым сынодам. Склад пераглядаўся кожныя 4 гады на прапанову патрыярха. Рыхтавала рашэньні Архірэйскага сабору і Сьвятога сыноду на даручэньне патрыярха або Сьвятога сыноду.
• Маскоўская патрыярхія. Яднала ўстановы пад наўпроставым кіраўніцтвам патрыярха. Улучала адміністрацыйны сакратарыят, выдавецтва, прэс-службу, кіраўніцтва справамі, управу Маскоўскай мітраполіі, управу ў справах япархіяў у краінах блізкага замежжа, а таксама 3 камісіі: 1) каардынацыі выставачнай дзейнасьці, 2) фізычнай культуры і спорту, 3) узнагародную.
• Найвышэйшы агульнацаркоўны суд. Складаўся са старшыні і 4-х архірэяў, абраных Архірэйскім саборам на 4 гады. Быў судом 2-й інстанцыі для царкоўных правапарушэньняў клірыкаў, манаства і прыхаджанаў, падсудных епархіяльным судам. Таксама разглядаў у якасьці суду 1-й інстанцыі такія правапарушэньні архірэяў і кіраўнікоў сынадальных установаў. Пастановы суду падлягалі выкананьню пасьля зацьвярджэньня патрыярхам і Сьвятым сынодам. Пры іх нязгодзе набывала моц іх рашэньне з магчымасьцю перадачы справы ў суд Архірэйскага сабору. Наглядаў за дзейнасьцю епархіяльных судоў.

Будова

Мітраполіі і япархіі РПЦ у Расеі (2013 год)

На 2025 год у склад Расейскай праваслаўнай царквы ўваходзілі:

• Украінская праваслаўная царква (Маскоўскага патрыярхату) (53 япархіі), якая «ёсьць самакіраванай з правамі шырокай аўтаноміі» згодна зь 10-й главой Статуту РПЦ 2000 году і якой «нададзеная незалежнасьць і самастойнасьць у яе кіраваньні ў адпаведнасьці з Вызначэньнем Архірэйскага сабору РПЦ 25—27 кастрычніка 1990 году "Аб Украінскай праваслаўнай царкве"»;
• 2 аўтаномныя царквы — Кітайская і Японская (3 япархіі);
• 4 самакіраваныя царквы — Латвійская (2 япархіі), Малдовы (7 япархіяў) і Эстонская (2 япархіі), а таксама Расейская ў замежжы (Новы Ёрк; 8 япархіяў у Ангельшчыне, Аўстраліі, Вэнэсуэле, ЗША, Канадзе і Нямеччыне);
• 4 экзархаты — Беларускі экзархат (15 япархіяў), утвораны паводле «нацыянальна-рэгіянальнага прынцыпу», дзе «епархіяльныя і вікарныя архірэі экзархату абіраюцца і прызначаюцца Сьвятым сынодам паводле прадстаўленьня Сыноду экзархату», а таксама 3 патрыяршыя экзархаты Афрыкі (2 япархіі ў Эгіпце і Паўднёвай Афрыцы), Заходняй Эўропы (Парыж; 5 япархіяў у Ангельшчыне, Бэльгіі, Гішпаніі, Нідэрляндах і Францыі) і Паўднёва-Ўсходняй Азіі (Сынгапур; 4 япархіі ў Паўднёвай Карэі, Сынгапуры, Тайляндзе і на Філіпінах);
• 2 мітрапаліцкія акругі — Казахстанскую (10 япархіяў) і Сярэднеазіяцкую (Ташкент; 3 япархіі ў Кыргыстане, Таджыкістане і Ўзбэкістане);
• 61 мітраполія, у тым ліку Менская мітраполія ў складзе Беларускага экзархату;
• 327 япархіяў, зь іх 206 у Расеі і 7 асобных япархіяў за мяжой у Аргентыне, Азэрбайджане і Армэніі, Вугоршчыне, Летуве (Віленская япархія) і Нямеччыне;
• Архіепіскапія заходнеэўрапейскіх прыходаў расейскай традыцыі (Францыя).
• 37 стаўрапігійных манастыроў у Расеі, зь іх 17 мужчынскіх.

На канец 2018 году Расейская праваслаўная царква налічвала ў Расеі 17 231 зарэгістраваны прыход у складзе 198 япархіяў і мітраполіяў, а таксама 500 манастыроў і 63 духоўныя навучальныя ўстановы. На пачатак 2019 году па-за 16 краінамі асноўнай дзейнасьці на паўночным усходзе Эўразіі РПЦ мела япархіі і дабрачыньні патрыяршых прыходаў у яшчэ 61-й краіне. За 2009—2019 гады агульны лік япархіяў амаль падвоіўся са 159 да 309, а лік архірэяў — з 200 да 382-х. Лік клірыкаў вырас на 32 % з 30 670 да 40 514, у тым ліку сьвятароў — з 27 216 да 35 677. Лік прыходаў павялічыўся на 32 % з 29 263 да 38 649, а манастыроў — на 20 % з 804-х да 972-х, у тым ліку мужчынскіх — з 395 да 474-х. У манастырах пражывала 5883 насельнікі і 9687 насельніцы, у тым ліку расафоры. У Расеі працавала 1948 моладзевых праваслаўных аб'яднаньняў, якія налічвалі 37 303 чалавекі.

Прыходы, прадстаўніцтвы і іншыя падразьдзяленьні РПЦ існавалі ў Фінляндыі, Швэцыі, Нарвэгіі, Даніі, Гішпаніі, Італіі, Швайцарыі, Грэцыі, на Кіпры, у Ізраілі, Лібане, Сырыі, Іране, Тайляндзе, Аўстраліі, Эгіпце, Тунісе, Марока, ПАР, Бразыліі і Мэксыцы.

Дзейнасьць

У якасьці рэлігійна-праўнай асновы сваёй дзейнасьці РПЦ разглядае Сьвятое Пісаньне, а таксама Святую Традыцыю. Апошняя ўлучае каноны, аўтарызаваныя Царквой богаслужбовыя тэксты, творы сьвятых айцоў, жыціі Сьвятых, а таксама звычаі Царквы. З 1991 году мае статус юрыдычнай асобы.

У 2011 годзе адчынілі царкоўны прытулак для жанчынаў у Іванаве. Да 2018 году лік жаночых прытулкаў вырас да 58. Таксама працавала звыш 90 прытулкаў для бяздомных. На 2019 год дзейнічала звыш 450 сястрынстваў міласэрнасьці. Ва Ўзброеных сілаў Расеі і Міністэрстве ўнутраных справаў Расеі набажэнствы ладзілі 600 сьвятароў РПЦ, у тым ліку 181 штатны капэлян. Ва Ўзброеных сілах Беларусі набажэнствы вялі 120 сьвятароў, а ў Малдове — 25. У турмах Расеі дзейнічала 1050 храмаў, капліцаў і малітоўняў, у якіх працавала звыш 1000 сьвятароў. У турмах Украіны адчынілі 101 храм і капліцу, дзе прапаведвала 148 сьвятароў. У 58 турэмных храмах і малітоўнях Беларусі служэньне несьла 75 сьвятароў. У Малдове 28 сьвятароў працавала ў турмах. Звыш 1000 сьвятароў у Расеі ладзілі набажэнствы пры казацкіх таварыствах, ва Ўкраіне — 60, у Казахстане — 23, у Беларусі — 19 і ў Кыргыстане — 13.

Адукацыя

Маскоўская духоўная акадэмія ў Сергіевым Пасадзе (2020 год)

За 2009—2019 гады лік сэмінарыяў вырас з 38 да 50. На 2019 год у гэтых сэмінарыях і 5 духоўных акадэміях навучалася 14 000 студэнтаў. Сярод духоўных акадэміяў 3 месьціліся ў Расеі: Маскоўская (Сергіеў Пасад), Санкт-Пецярбурская і Срэценская (Масква). У Беларусі працавала Менская духоўная акадэмія, а ва Ўкраіне — Кіеўская. Таксама вышэйшымі навучальнымі ўстановамі РПЦ былі:

• Агульнацаркоўная асьпірантура і дактарантура імя сьвятых Кірылы і Мятода;
• Праваслаўны Сьвята-Ціханаўскі гуманітарны ўнівэрсытэт (Замаскварэчча);
• Расейскі праваслаўны ўнівэрсытэт (Цьвярскі раён Масквы).

Сярод іншага, рэгентаў царкоўных хораў рыхтавалі ў 23-х духоўных навучальных установах.

Гісторыя

Утварэньне Маскоўскай мітраполіі

Расейская праваслаўная царква выводзіць сваю гісторыю з 988 году — часу Хросту Кіеўскага княства і ўтварэньня Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Аднак існаваньне Маскоўскай мітраполіі (папярэдніцы Маскоўскага патрыярхату) пачалося толькі па захопе Залатой Ардой Кіева ў 1240 годзе, калі загінуў мітрапаліт кіеўскі Ёсіф, а ў 1299 годзе мітрапаліт Максім перанёс сваю рэзыдэнцыю ўва Ўладзімер на Клязьме — бліжэй да ардынскай сталіцы Сараю.

У 1352 годзе катэдру перанесьлі ў Маскву, пры гэтым тамтэйшыя мітрапаліты працягвалі тытулявацца «кіеўскімі». Тым часам самавольны перанос біскупскай катэдры не адпавядае царкоўным канонам, бо забараняецца правілам 82 Картагенскага сабору, таму такое тытуляваньне было некананічным. Фактычная ліквідацыя Кіеўскай мітраполіі (бо мітрапаліт больш не знаходзіўся ў Кіеве) прычынілася да ўтварэньня асобных Маскоўскай і Наваградзкай (Літоўскай) мітраполіяў Канстантынопальскага патрыярхату.

Кананічная ізаляцыя Маскоўскай царквы

Арыгінальны абрад МЦ «Шествие на осляти». Масква, 1654 г.

У 1448 годзе ўтварылася незалежная Маскоўская царква (упершыню значыцца пад назвай рас. «Церковь Московская» у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году), што стала вынікам самавольнага выхаду Маскоўскай мітраполіі з-пад юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату. За гэта праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як схізму.

Укосны васьміканцовы крыж — сымбаль МЦ — на гербе Аляксея Міхайлавіча ў час Патопу Вялікага Княства Літоўскага, 1661—1662 гг.

Па захопе Асманскай імпэрыяй Канстантынопалю ў 1453 годзе і гібелі апошняга бізайтыйскага імпэратара Маскоўская царква ўзялася дапамагаць гаспадарам Маскоўскай дзяржавы ў іх імкненьні прэтэндаваць на ролю «трэцяга Рыму» — абвяшчаць сябе спадкаемцамі Бізантыі і выратавальнікамі хрысьціянаў ад усіх «паганых» і «раскольнікаў».

Кананічная ізаляцыя Маскоўскай царквы працягвалася 141 год і прычынілася да зьяўленьня ў яе богаслужбовай практыцы пэўных разыходжаньняў зь іншымі праваслаўнымі цэрквамі. У канцы XV ст. Маскоўская царква пачала шырока выкарыстоўваць васьміканцовы крыж з касой папярочкай. Былы выкладнік БДУ Анатоль Белы выказаў здагадку, што на саборы 1551 году маскоўскі гаспадар Іван IV Тыран пастанавіў уніфікаваць формы крыжоў, каб адмежаваць Маскоўскую дзяржаву ад «літоўскага, Полацкага крыжа» (патрыяршы крыж), які пашырыўся да Яраслаўскага княства. У зборніку пастановаў сабору (глава 41, пытаньне 8) значыцца: рас. водружен бысть и поставлен святый крест (заўв. — укосны васьміканцовы крыж) благочестивым царем Иваном на саборной церкви пречистыя Богородицы... и таковые святые кресты на церквях и впредь до поставляются же. Апроч таго, з гэтага часу ўкосны васьміканцовы крыж разьмяшчаўся на дзяржаўным гербе, а таксама на вайсковых сьцягах Маскоўскай дзяржавы. Паводле ўкраінскага дасьледніка Вадзіма Шчарбакоўскага, Масква ўвяла гэты крыж наўмысна, з палітычнымі мэтамі.

Утварэньне Маскоўскага патрыярхату

У 1588 годзе фактычны маскоўскі гаспадар Барыс Гадуноў запрасіў патрыярха канстантынопальскага Ерамію II у Маскву на перамовы пра магчымы пераезд з захопленага туркамі-асманамі Канстантынопалю. Аднак у самой Маскве Гадуноў на паўгода зьняволіў патрыярха і марыў яго голадам. Гэта прымусіла Ерамію II у 1589 годзе ня толькі фактычна вызнаць аўтакефалію Маскоўскай царквы, але і абвясьціць яе патрыярхатам. Пры гэтым у адрозьненьне ад іншых аўтакефальных цэркваў Маскоўская царква не атрымала ад Канстантынопалю томасу аб аўтакефаліі. У 1606 годзе маскоўскі гаспадар Васілі Шуйскі пазбавіў патрыяршага пасаду другога патрыярха маскоўскага Ігнація за тое, што ён сустракаў і ўзьвёў на гаспадарскі пасад Дзьмітрыя Самазванца. Нягледзячы на цалкам беспадстаўнае з пункту гледжаньня царкоўных канонаў пазбаўленьне пасаду, патрыряха Ігнація выкрасьлілі з сучаснага афіцыйнага пераліку патрыярхаў маскоўскіх.

Важным этапам у гісторыі Маскоўскага патрыярхату былі рэформы патрыярха Нікана (1653—1660), які прыбраў пэўныя адрозьненьні ад Канстантынопальскай царквы ў богаслужбовых кнігах, богаслужбовай практыцы і абрадах, якія ўзьніклі ў пэрыяд кананічнай ізаляцыі Маскоўскай царквы як расейскія нацыянальныя адметнасьці. Важную ролю ў правядзеньні гэтых рэформаў адыгралі ўкраінскія і беларускія праваслаўныя багасловы і кніжнікі, якія дзейнічалі ў Маскоўскай дзяржаве. Аднак ня ўсе прынялі Ніканаўскія рэформы, частка вернікаў на чале з пратапопам Авакумам ня вызнала іх і пайшла ў раскол, што прывяло да ўтварэньня стараабрадніцтва як асобнай канфэсіі.

Пётар I

Сярод іншага патрыярх Нікан пастанавіў замест укоснага 8-канцовага ўжываць 4-канцовы крыж. Замену ўкоснага васьміканцовага крыжа 4-канцовым тлумачаць у тым ліку пашыранай у Маскоўскай дзяржаве прыктыкай зьняважлівага стаўленьня да апошняга. Неўзабаве аднак расейскія праваслаўныя зноў пачалі ўжываць укосны васьміканцовы крыж. Так, паводле сьведчаньня мітрапаліта разанскага і мурамскага Стэфана, укосны васьміканцовы крыж насіў маскоўскі гаспадар Пётар I (1672—1725).

Захоп Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату

Укосны васьміканцовы крыж на вайсковым сьцягу Маскоўскай дзяржавы, 1696—1699 гг.

Па вайне з Рэччу Паспалітай (1654—1667), у выніку якой Маскоўская дзяржава захапіла Кіеў, у 1685 годзе маскоўскі гаспадар Аляксей Міхайлавіч даслаў ліст патрыярху канстантынопальскаму Якаву з просьбай перадаць Кіеўскую мітраполію Маскве, на што атрымаў адмову. Тады ён самавольна з парушэньнем царкоўных канонаў (у тым ліку 8-га правіла III Усясьветнага Сабору і 2-га правіла II Усясьветнага Сабору) ажыцьцявіў гвалтоўны перавод праваслаўных прыходаў, што знаходзіліся на заваяванай тэрыторыі Рэчы Паспалітай, пад уладу Маскоўскага патрыярхату.

Па сьмерці патрыярха Якава ў 1686 годзе Аляксей Міхайлавіч зьвярнуўся да ўладаў Асманскай імпэрыі, на тэрыторыі якой на той час была рэзыдэнцыя патрыярха канстантынопальскага, і прапанаваў ім мір. Адзінай умовай была згода з боку новага патрыярха Дыянісія на перавод Кіеўскай мітраполіі ў юрысдыкцыю Масквы. Неўзабаве той мусіў падпадаркавацца асманскім уладам і выдаў адпаведную грамату, за што атрымаў матэрыяльную ўзнагароду. Аднак ужо ў 1687 годзе Канстантынопальскі сабор асудзіў патрыярха Дыянісія за адмову ад Кіеўскай мітраполіі на карысьць Масквы і пазбавіў яго патрыяршага пасаду за сыманію (хабарніцтва). Хоць выдадзеная на загад сьвецкіх уладаў грамата Дыянісія ня можа лічыцца кананічным дакумэнтам, з гэтага часу Кіеўская мітраполія апынулася дэ-факта ў складзе Маскоўскага патрыярхату.

Скасаваньне патрыярхату і ўтварэньне «Найсьвяцейшага ўрадавага сыноду» Расейскай імпэрыі

Асноўны артыкул: Найсьвяцейшы ўрадавы сынод

Будынак урадавых сэнату і сыноду ў Санкт-Пецярбургу

У выніку рэформаў, праведзеных Пятром I, адбылася ліквідацыя інстытуту патрыярхату дзеля беспасярэдняга кіраваньня царквой маскоўскімі гаспадарамі (расейскімі імпэратарамі). З 1721 году Маскоўская царква кіравалася «Найсьвяцейшым урадавым сынодам», які разам з урадавым сэнатам належаў да сыстэмы найвышэйшых органаў дзяржаўнага кіраваньня Расейскай імпэрыі. На практыцы ўрадавым сынодам з волі маскоўскага гаспадара кіравалі сьвецкія обэр-пракуроры. У 1832 годзе выйшлі Асноўныя законы Расейскай імпэрыі, згодна зь якімі (артыкул 42) вярхоўным кіраўніком Маскоўскай царквы абвяшчаўся маскоўскі гаспадар.

Праз пашырэньне межаў Расейскай імпэрыі тэрыторыя юрысдыкцыі «Найсьвяцейшага урадавага сыноду» значна павялічылася. Пры гэтым расейскія ўлады даручылі яму галоўную ролю ў маскалізацыі анэксаваных земляў Рэчы Паспалітай. Ператварэньне Маскоўскага патрыярхату ў частку дзяржаўнага апарату Расейскай імпэрыі прывяло да пашырэньня ерасяў, фармаваньня разнастайных рэлігійных сэктаў, страты даверу да царквы з боку часткі вернікаў.

Аднаўленьне патрыярхату, зьнішчэньне Царквы савецкімі ўладамі

Патрыярх Ціхан

Патрыярхат аднавіўся толькі па распадзе Расейскай імпэрыі ў 1917 годзе. На патрыяршы пасад абралі Ціхана, мітрапаліта маскоўскага. Неўзабаве ў 1918 годзе савецкія ўлады афіцыйна аддзялілі Маскоўскі патрыярхат ад дзяржавы. У 1922 годзе патрыярх Ціхан у сваім афіцыйным лісьце вызнаў справядлівай просьбу ўраду БНР пашырыць ужываньне беларускай мовы, дазволіў выкарыстоўваць яе ў беларускіх праваслаўных япархіях. Таксама ён паабяцаў, што ў час прызначэньня герархаў Праваслаўнай царквы ў Беларусі перавага будзе аддавацца тым, хто валодае беларускай мовай. Пры канцы ліста патрыярх блаславіў беларускі народ і ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі.

Па сьмерці патрыярха Ціхана ў 1925 годзе савецкія ўлады не дазволілі правесьці сабор дзеля абраньня новага кіраўніка царквы. Месцаахоўнікам патрыяршага пасаду стаў мітрапаліт Пётар (Палянскі), якога неўзабаве арыштавалі і закатавалі. Мітрапаліту Пятру ўспадкоўваў мітрапаліт Сергій (Страгародзкі) (зь сьнежня 1925 да 27 сьнежня 1936 году называўся намесьнікам патрыяршага месцаахоўніка). У 1927 годзе мітрапаліт Сергій выдаў Пасланьне (вядомае як «Дэклярацыя»), у якім прызнаў Савецкі Саюз грамадзянскай радзімай, заклікаў япіскапаў, сьвятароў і прыхаджанаў да грамадзянскай ляяльнасьці савецкай уладзе, а таксама запатрабаваў ад замежнага духавенства поўнай палітычнай ляяльнасьці да савецкага ўраду. Пасланьне і наступныя звальненьні пэўных нязгодных япіскапаў прывяло да пратэстаў і адмове падпарадкаваньня Сергію (Старагародзкаму) з боку шэрагу групаў унутры Царквы і да ўтварэньня іншых «старацаркоўных» арганізацыяў, якія не прызналі законнасьці царкоўнай улады намесьніка месцаахоўніка, а таксама да «спыненьня дачыненьняў» з Маскоўскім патрыярхатам большасьці расейскіх япіскапаў у эміграцыі.

Паводле некаторых зьвестак, у першыя пяць гадоў па Кастрычніцкім перавароце бальшавікі пакаралі сьмерцю 28 япіскапаў і 1200 сьвятароў. У 1930-я гады супрацоўнікі НКВД расстралялі або выслалі ў лягеры амаль усіх япіскапаў, а таксама значную частку сьвятароў і актыўных прыхаджанаў. Царква апынулася ў цяжкім стане.

Дазвол дзейнасьці, зьмена назвы з ініцыятывы Сталіна і кантроль НКВД-КДБ

Сталін

Па нападзе Трэцяга Райху на СССР палітыка савецкіх ўладаў зьмянілася. На захопленых немцамі землях адчынілі 9400 храмаў, зачыненых савецкімі ўладамі, у тым ліку каля 700 у Беларусі. Таму царква апынулася патрэбнай савецкай уладзе ў ідэалягічным супрацьстаяньні Нямецкай дзяржаве, каб давесьці, што царкоўнае жыцьцё магчымае і пры саветах. Маскоўскі мітрапаліт Сергій (Страгародзкі) атрымаў магчымасьць зьвярнуцца з пасланьнямі да царквы звыш 50 разоў. 4 верасьня 1943 году старшыня Савету народных камісараў СССР Ёсіф Сталін запрасіў да сябе маскоўскага мітрапаліта Сергія і ленінградзкага мітрапаліта Аляксія (Сіманскага), а таксама кіеўскага мітрапаліта Мікалая (Ярушэвіча) беларускага паходжаньня. На сустрэчы Сталін паведаміў пра стварэньне Рады ў справах Расейскай праваслаўнай царквы і патрэбу склікаць Архірэйскі сабор, каб найхутчэй абраць патрыярха 8 верасьня.

У 1943 годзе пры спрыяньні Сталіна ў Маскве прайшоў Сабор япіскапаў, на якім адбылася зьмена другой афіцыйнай назвы Маскоўскага патрыярхату — з Расейскай праваслаўнай царквы (рас. Российская православная церковь) на «Рускую праваслаўную царкву» (рас. Русская православная церковь). Тытул прадстаяцеля царквы зьмянілі з Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Расеі (рас. Патриарх Московский и всея России) на «Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі» (рас. Патриарх Московский и всея Руси). Пытаньне аб назьве патрыярхату ўзьняў Сталін, аднак паводле афіцыйнай вэрсіі, сам тытул прапанаваў будучы новы патрыярх Сергій (Старагародзкі), Сталін нібы толькі пагадзіўся з прапановай і дадаў, што «гэта слушна». У 1945 годзе адбыўся Памесны Сабор, на якім зацьвердзілі новую назву, а таксама абралі новага патрыярха. У сьнежні 2017 году СБУ зьняла грыф «цалкам сакрэтна» з дакумэнтаў КДБ аб стварэньні Маскоўскай патрыярхіі. З рассакрэчаных дакумэнтаў вынікае, што НКВД і яго падразьдзелы ў саюзных і аўтаномных рэспубліках, краях і абласьцях займаліся падборам кандыдатаў дзеля ўдзелу ў Саборы: «важна, каб у ліку вызначаных кандыдатаў пераважалі агенты НКВД, здольныя правесці на Саборы патрэбную нам лінію». З гэтай мэтай трэба было абраць «асоб, якія маюць рэлігійны аўтарытэт сярод духавенства і вернікаў і ў той жа час правераных на агентурнай або патрыятычнай працы».

У ліпені 1948 году ў Маскве ўрачыста адзначалі 500-годзьдзе аўтакефаліі Маскоўскай царквы. Да юбілею прымеркавалі нараду кіраўнікоў і прадстаўнікоў памесных праваслаўных цэркваў (спачатку кіраўніцтва СССР задумвала гэтую нараду як Сусьветны сабор «для разьвязаньня пытаньня аб наданьні Маскоўскай Патрыярхіі тытулу Сусьветнай»), якая асудзіла экумэнічны рух і унію як прыладу экспансіі папізму. Аднак на нараду не прыехалі прадстаяцелі ўсходніх грэцкіх патрыярхатаў.

Па заняцьці Чэхаславаччыны войскамі СССР у 1946 годзе Маскоўскі патрыярхат захапіў Чэхаславацкую праваслаўную царкву, а 9 верасьня 1951 году патрыярх маскоўскі надаў ёй аўтакефалію (Канстантынопальскі патрыярхат доўгі час не вызнаваў легітымнасьць гэтай пастановы і вызнаў аўтакефалію Чэхаславацкай праваслаўнай царквы толькі 9 верасьня 1998 году). 22 жніўня 1948 году пад ціскам савецкіх спэцслужбаў Польская праваслаўная царква «зраклася» аўтакефаліі, атрыманай у 1924 годзе ад Канстантынопальскага патрыярхату, і атрымала аўтакефалію ад Маскоўскага патрыярхату.

Па распадзе СССР

Па 1991 годзе (распадзе СССР) афіцыйная юрысдыкцыя Маскоўскага патрыярхату набыла транснацыянальны характар у межах былога СССР (бяз Грузіі і Армэніі): упершыню за ўсю гісторыю свайго існаваньня ён пачаў разглядаць у якасьці сваёй «кананічнай тэрыторыі» (тэрмін увялі ў абарот у 1989 годзе) тэрыторыю мноства сувэрэнных і незалежных дзяржаваў. Адміністрацыйныя падразьдзяленьне Маскоўскага патрыярхату апынуліся ў розных краінах і пачалі функцыянаваць у розных дзяржаўна-праўных, грамадзка-палітычных і канфэсійна-культурных умовах. У выніку, з пачатку 1990-х гадоў паўстала кананічна ненармальная сытуацыі паралельных юрысдыкцыяў у Эстоніі і Малдове, а з 2000-х — у Кітаі і Ўкраіне.

На канец 2006 году, і да далучэньня РПЦЗ, Маскоўскі патрыярхат меў 136 япархіяў у Расеі, Украіне, Эстоніі, Латвіі, Летуве, Малдове, Азэрбайджане, Казахстане, Узбэкістане, Кыргыстане, Таджыкістане і Туркмэністане (гэтыя краіны абвяшчаюцца «кананічнымі тэрыторыямі»), а таксама ў дыяспары — Аўстрыі, Аргентыне, Бэльгіі, Францыі, Нідэрляндах, Вялікабрытаніі, Нямеччыне, Вугоршчыне, ЗША і Канадзе; Беларускі экзархат; 171 архіерэяў, зь іх 131 епархіяльных, 40 вікарных, без уліку 13, якія былі на адпачынку. Дзейнічалі 713 манастыроў, у тым ліку ў Расеі: 208 мужчынскіх і 235 жаночых; ва Ўкраіне: 89 мужчынскіх і 84 жаночыя; у іншых краінах у межах былога СССР: 38 мужчынскіх і 54 жаночыя; у рэшце замежных краінаў: 2 мужчынскія і 3 жаночыя. Стаўрапігіяльных манастыроў было 25. Агульная колькасьць прыходаў — 27 393 (колькасьць хутка расьце). Агульная колькасьць духавенства — 29 450.

17 траўня 2007 году ў выніку падпісаньня Акту аб кананічных дачыненьнях у склад Маскоўскага патрыярхату на правах самакіравальнай царквы ўвайшла Расейская праваслаўная царква ў замежжы. Аднак частка духавенства і сьвецкіх РПЦЗ пад кіраўніцтва біскупа Агафангела не прызнала гэты акт і працягнула сваё існаваньне як незалежная царква — РПЦЗ пад амафорам мітрапаліта Агафангела. 27 студзеня 2009 году прадстаяцелем Расейскай праваслаўнай царквы стаў 16-ы (паводле афіцыйнага падліку) патрыярх Кірыла (Гундзяеў).

Улетку 2009 году заснавалі Міжсаборную прысутнасьць РПЦ у складзе 136 архірэяў, клірыкаў і прыхаджанаў. Да 2019 году склад Міжсаборнай прысутнасьці вырас да 195 чалавек, сярод якіх было 75 сьвятароў, 70 архірэяў, 35 прыхаджанаў, 13 манахаў бяз сану і 2 дыяканы. У 2010 годзе ўтварылі Сынадальны камітэт узаемінаў з казацтвам. У кастрычніку 2011 году Сьвяты сынод РПЦ зацьвердзіў Палажэньне «Аб мітраполіях». Да 2019 году ўтварылі 59 мітраполіяў у Расеі і Менскую мітраполію ў Беларусі. 25 сьнежня 2013 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату мітрапаліта разанскага Паўла (Панамарова), ураджэнца Караганды і грамадзяніна Расейскай Фэдэрацыі. Тым часам закон Беларусі «Аб свабодзе сумленьня і рэлігійных арганізацыях» у артыкуле 13 забараняе кіраваць рэлігійнымі арганізацыямі іншаземцам.

На 2016 год Расейская праваслаўная царква мела адну агульнацаркоўную асьпірантуру і дактарантуру, 5 духоўных акадэміяў (у Маскве, Санкт-Пецярбургу, Кіеве, Кішынёве, Менску), 6 унівэрсітэтаў і інстытутаў, 53 духоўных сэмінарыі, 29 духоўных вучэльняў.

Разрыў з Канстантынопальскім патрыярхатам

13 чэрвеня 2016 году Маскоўскі патрыярхат адмовіўся ад удзелу ва Ўсеправаслаўным саборы на востраве Крыце, падрыхтоўка да якога вялася з 1961 году. Тым часам яшчэ ў студзені 2016 году Кірыла (Гундзяеў) урачыста паабяцаў узяць удзел у Саборы. Апроч таго, Маскоўскі патрыярхат ня прыняў пастановаў Сабору.

15 кастрычніка 2018 году ў зьвязку з прадстаўленьнем Украінскай праваслаўнай царкве аўтакефаліі Маскоўскі патрыярхат у аднабаковым парадку разарваў эўхарыстычныя дачыненьні з Канстантынопальскім патрыярхатам і выйшаў у схізму.

6 сакавіка 2022 году ў дзень, калі Расейская праваслаўная царква адзначае даравальную нядзелю, яе кіраўнік Кірыл (Гундзяеў) у казаньні ў храме Хрыста Збаўцы ў Маскве выказаўся пра расейскае ўварваньне ва Ўкраіну: ён не асудзіў вайны і заявіў, што ваенныя дзеяньні вядуцца таму, што на Данбасе ня хочуць гей-парадаў. 14 сакавіка падчас нядзельнай службы ў храме Хрыста Збаўцы Кірыл (Гундзяеў) перадаў кіраўніку Расгвардыі Віктару Золатаву абраз, той жа ў адказ адрапартаваў: «Хачу паведаміць вам і ўсім прысутным тут прыхаджанам, што войскі Нацыянальнай гвардыі сумесна з Узброенымі сіламі Расейскай Фэдэрацыі выконваюць усе задачы, пастаўленыя ў ходзе гэтай ваеннай контрапэрацыі, і хачу сказаць, што ня ўсё так ідзе хутка, як хацелася б... Але мы ідзем да намечанай мэты крок за крокам. Перамога будзе за намі, і гэты абраз будзе абараняць расейскае войска і паскараць нашу перамогу». У той жа дзень Расейская праваслаўная царква ў Амстэрдаме заявіла аб разрыве з Маскоўскім патрыярхатам праз вайну ва Ўкраіне: «Сьвятары аднагалосна заявілі, што больш ня могуць функцыянаваць у складзе Маскоўскага патрыярхату і забясьпечваць духоўна бясьпечнае асяродзьдзе для нашых вернікаў».

Расейска-ўкраінская вайна

20 жніўня 2024 году Вярхоўная Рада Ўкраіны забараніла Расейскую праваслаўную царкву ва Ўкраіне, прыняўшы Закон Украіны «Аб абароне канстытуцыйнага ладу ў сфэры дзейнасьці рэлігійных арганізацыяў». Украінскія рэлігійныя арганізацыі, афіляваныя з Расейскай праваслаўнай царквой, будуць забароненыя праз 9 месяцаў з моманту вынясеньня Дзяржаўнай службай Украіны па этнапалітыцы й свабодзе сумленьня(uk) адпаведнай пастановы, калі гэтая рэлігійная арганізацыя не разарве дачыненьні з Расейскай праваслаўнай царквой у адпаведнасьці з праваслаўным кананічным правам.

Выданьні

Друкаваныя

Афіцыйны друкаваны орган Маскоўскай патрыярхіі — месячнік рас. «Журнал Московской Патриархии». Апроч выпадковых кніг, зборнікаў (у тым ліку непэрыядычных зборнікаў духоўных акадэміяў пад назвай рас. «Богословские Труды»), РПЦ выдае месячнік укр. «Православний Вісник» (друкаваны орган экзарха ўсяе Ўкраіны) і за мяжой ням. «Stimme der Orthodoxie» (друкаваны орган Цэнтральна-эўрапейскага экзархату).

З 1989 году выдаецца газэта рас. «Церковный вестник» (да лютага 2003 году — рас. «Московский церковный вестник») — друкаваны орган Маскоўскай патрыярхіі.

Электронныя

• Патриархия.Ru — афіцыйны сайт Маскоўскага патрыярхату, які падтрымліваецца Сынадальным інфармацыйным аддзелам
• Mospat.Ru — афіцыйны сайт Аддзелу замежных царкоўных дачыненьняў
• Богослов.Ru — багаслоўскі партал, створаны ў 2007 годзе
• Православие.Ru — сайт створаны 1 студзеня 2000 году рэдакцыяй інтэрнэт-праектаў маскоўскага Стрэчанскага манастыра з блаславеньня Аляксія II (Рыдыгера)
• Канал Расейскай Праваслаўнай царквы на Youtube — афіцыйны канал Расейскай праваслаўнай царквы на сэрвісе YouTube, адкрыты 11 кастрычніка 2010 году
• Седмица.Ru — сайт царкоўна-навуковага цэнтру «Православная энциклопедия» Расейскай праваслаўнай царквы

Навуковыя

• Православная энциклопедия
• Церковно-исторический вестник
• Вестник ПСТГУ
• Вестник церковной истории

Крытыка

Верхаводзтва дзяржавы

Яшчэ ў XIX ст. расейскі філёзаф і багаслоў Уладзімер Салаўёў крытыкаваў Маскоўскую царкву за вызнаньне верхаводзтва Расейскай дзяржавы:

	Наша Маскоўская царква, каб мець ад дзяржавы гарантыі свайго існаваньня і саступкі, безумоўна аддала сябе ў рабства дзяржаве. Названыя ў дзяржаўных крымінальных законах віды прымусу і гвалту — гэта адзіная зброя, якой наша Царква змагаецца з адступнікамі і іншай верай. Крохкае і сумніўнае адзінства нашай царквы трымаецца толькі на гвалтце і фальшы (хлусьні), якое наша дзяржава ня толькі прызнае, але і падтрымлівае. Напрыклад, падрабляе дакумэнты выдуманага царкоўнага сабора, або пераклад дакумэнтаў Сусьветных Сабораў. Уся абаронная і наступальная дзейнасьць нашай царквы — гэта суцэльнае махлярства, фальш і хлусьня, якія зьдзяйсьняюцца беспакарана, пад абаронай дзяржаўнай цэнзуры, якая дбае, каб хтосьці ня выкрыў усіх тых махлярстваў... Наша Маскоўская царква прызнае за аснову менавіта верхаводзтва дзяржавы над царквой і патрэбу дзяржаўнага кіраваньня царквой. Гэта прынцып запісаны ў нашых дзяржаўных і царкоўных законах.

Пра Маскоўскую царкву выказваўся кіраўнік нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў у анэксаваным Расейскай імпэрыяй Вялікім Княстве Літоўскім, нацыянальны герой Беларусі Кастусь Каліноўскі: «3ь дзядоў і прадзедаў была ў нас уніяцкая вера, гэта значыць, што мы, будучы грэцкай веры, прызнавалі за намесьнікаў Боскіх сьвятых айцоў, што ў Рыме. Царом маскоўскім і гэта стала завідна, для таго, скасаваўшы ў Маскве грэцкую веру, а зрабіўшы царскую, што то называецца праваслаўе, і нас адарвалі ад праўдзівага Бога і ўпісалі ў сыэму пагану».

Прэзыдэнт Украіны Пятро Парашэнка паказвае на тое, што паводле Ўладзімера Пуціна, сучасная Расейская дзяржава трымаецца на двух слупах — Расейскай праваслаўнай царкве і ядзернай зброі.

Некананічны статус па-за гістарычнымі межамі Маскоўскай дзяржавы

У 1924 годзе Ўсяленскі патрыярх Рыгор VII, надаўшы аўтакефалію Польскай праваслаўнай царкве, у склад якой увайшла значная частка былой Кіеўскай мітраполіі, у тым ліку Заходняя Беларусь зь Віленшчынай, у сваім томасе зазначыў, што далучэньне Кіеўскай мітраполіі да Маскоўскага патрыярхату не было кананічным. У 1990-я гады ў лісьце патрыярху маскоўскаму Аляксію (Рыдыгеру) Усяленскі патрыярх Дзімітры заявіў, што Канстантынопаль вызнае Маскоўскі патрыярхат у межах 1589 году, гэта значыць без тэрыторыі Беларусі, Украіны, Балтыі і Смаленшчыны, якія на той час уваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай. Наступны патрыярх Барталамей дадаў, што РПЦ бесьперапынна ўрывалася ў краіны, якія знаходзяцца пад духоўнай юрысдыкцыяй Канстантынопаля, менавіта ў Эстонію, Вугоршчыну і іншы краіны, робячы гэта заўсёды з дапамогай узброенай сілы савецкай арміі. У 2006 годзе патрыярх Барталамэй зрабіў заяву ў Кіеве, што Канстантынопаль лічыць Кіеўскую мітраполію сваёй дачкой і, калі прыйдзе час, разгледзіць пытаньне аб яе самастойнасьці. 11 кастрычніку 2018 году Сынод Канстантынопальскай царквы спыніў дзеяньне граматы 1686 году, якая часова перадавала патрыярхату маскоўскаму права хіратоніі мітрапаліта кіеўскага. Прычынай стала парушэньне Маскоўскім патрыярхатам умоваў, на якіх гэтае права раней надавалася.

Увогуле, праваслаўныя каноны (34-е апостальскае правіла) патрабуюць асобнай царквы для асобнага народу, аднак РПЦ працягвае не прызнаваць беларусаў і ўкраінцаў асобнымі народамі. З гэтай прычыны на розных узроўнях агучваецца і паўтараецца формула пра «трыадзіны расейскі народ».

Сыстэматычнае парушэньне царкоўных канонаў

Патрыярх кіеўскі Філярэт зьвінавачвае Маскоўскі патрыярхат у парушэньні царкоўных канонаў і прыводзіць у прыклад наступны эпізод з найноўшай гісторыі: у 1992 годзе Харкаўскі сабор склікалі незаконна, бо згодна з канонамі, яго мусіў склікаць мітрапаліт кіеўскі, а яго склікаў япархіяльны архірэй харкаўскі. Апроч таго, ён зазначае, што Маскоўская (Расейская) праваслаўная царква сыстэматычна парушае царкоўныя каноны на працягу ўсёй сваёй гісторыі: калі Расейская імпэрыя захапіла Грузію, грузінскага патрыярхата-Каталікоса, які існаваў стагодзьдзямі, скасавалі, а замест яго прызначылі экзарха, прычым расейца, а не грузіна; аналягічная сытуацыя была з Малдовай па далучэньні да СССР, калі Малдаўскую царкву таксама далучылі да РПЦ, хоць яна была часткай Румынскай царквы; цэрквы балтыйскіх краінаў таксама далучылі да РПЦ, хоць яны былі ў складзе Канстантынопальскага патрыярхату. Аднак раней, паводле патрыярха Філярэта, ніхто ня мог запярэчыць гэтым відавочным парушэньням царкоўных канонаў, бо Расейская імпэрыя і пазьней СССР былі моцнымі дзяржавамі.

Ерась этнафілетызму

На Ўсеправаслаўным саборы, які адбыўся на востраве Крыце 21 чэрвеня 2016 году, Маскоўскі патрыярхат зьвінавацілі ў ерасі этнафілетызму. Зьвінавачваньне абвясьціў архіяпіскап кіпрскі Хрызастом II.

Супраца з спэцслужбамі, гандаль тытунем і побытавая раскоша

У сакавіку 2018 годзе ў час свайго візыту ў Баўгарыю Кірыл (Гундзяеў) выказаў у прысутнасьці прэзыдэнта краіны прэтэнзіі да баўгараў. Ён некалькі хвілін гаварыў пра сваё расчараваньне тым, як у Баўгарыі інтэрпрэтуецца вызваленьне ад туркаў. Паводле кіраўніка Маскоўскага патрыярхату, пералічэньня ў сьпісе нацыяў, якім падзякавалі за вызваленьне, нароўні з расейцамі народаў былой Расейскай імпэрыі — беларусаў, палякаў, фінаў, летувісаў — зьяўляецца прымяншэньнем ролі Расеі ў гэтых падзеях. Гэта выклікала рэакцыю баўгарскіх уладаў. Віцэ-прэм’ер Валеры Сімяонаў упершыню на высокім узроўні агучыў інфармацыю пра тое, што Кірыла (Гундзяева) называюць тытунёвым мітрапалітам Расеі, бо з 1996 году ён завёз на 14 мільярдаў даляраў безакцызных цыгарэт. Таксама віцэ-прэм’ер зазначыў раней паказаную ў мас-мэдыя раскошу, якая атачае кіраўніка Маскоўскага патрыярхату (асабісты самалёт, гадзіньнік за 30 тысячаў даляраў). Апроч таго, ён зьвярнуў увагу на тое, што Кірыл (Гундзяеў) — даведзены агент КДБ СССР з пазыўным «Міхайлаў».

У 2018 годзе Нацыянальны архіў Латвіі апублікаваў засакрэчаныя дакумэнты КГБ Латвійскай ССР. У сьпісе завэрбаваных грамадзянаў знайшлі Аляксандра Кудрашова. Цяпер ён — кіраўнік Рыскай япархіі Расейскай праваслаўнай царквы (г.зв. «Латвійскай праваслаўнай царквы»). Высьветлілася, што Кудрашова ў 1982 годзе завэрбаваў супрацоўнік 5-га аддзелу 4-га аддзяленьня КГБ Латвійскай ССР Аляксандар Ішчанка, які надаў свайму агенту псэўданім «Чытач». У гэты час Кудрашоў працаваў бармэнам, аднак неўзабаве атрымаў сьвятарскае пасьвячэньне, а ў 1990 годзе ўзначаліў Рыскую япархію. У 1996 годзе Кудрашоў даручыў камэрцыйнай арганізацыі, створанай Ішчанкам у 1992 годзе, «кіраваць і атрымліваць прыбытак з жылых дамоў з гаспадарчымі пабудовамі, якія належаць Латвійскай праваслаўнай царкве».

Сатанінскія дзеяньні

15 кастрычніка 2018 году ў зьвязку з наданьнем Украінскай праваслаўнай царкве аўтакефаліі Маскоўскі патрыярхат у аднабаковым парадку разарваў эўхарыстычныя дачыненьні з Канстантынопальскім патрыярхатам і фактычна выйшаў у схізму. Кіраўнік экзархату Канстантынопальскага патрыярхату ў Сідэ й Антальі зрабіў з гэтай прычыны наступную заяву:

	Гэтыя іх дзеяньні даюць радасьць толькі антыхрысту, які змагаецца з Хрыстом і Яго Царквой. Усе разумныя людзі глыбока засмучаныя падобнымі сатанінскімі дзеяньнямі.

Прыхоўваньне Крыжа Эўфрасіньні Полацкай

Асноўны артыкул: Крыж Эўфрасіньні Полацкай

У 2020—2021 гадох зьявіліся сьведчаньні і аргумэнты за тое, што сьвятыня беларускага народу Крыж Эўфрасіньні Полацкай патаемна ад грамадзкасьці захоўваецца ў рызьніцы патрыярха маскоўскага Троіца-Сергіевай лаўры. Беларускі гісторык і археоляг Сяргей Тарасаў спасылаецца на атрыманую ў канцы 1990-х — пачатку 2000-х гадоў прыватную інфармацыю ад двух незнаёмых паміж сабой чалавек, зьвязаных з спэцслужбамі, паводле якіх маскоўскі патрыярх лічыць Крыж асабістай сьвятыняй і прыяжджае да яго маліцца. Паводле Сяргея Тарасава, пра гэта ведаюць герархі Беларускага экзархату і найвышэйшыя функцыянэры рэжыму Лукашэнкі, якія мелі магчымасьць пабачыць рэліквію на ўласныя вочы. Апроч таго, знаходжаньне Крыжа ў СССР па Другой сусьветнай вайне засьведчыў тагачасны кіраўнік БССР Панцеляймон Панамарэнка, а ў 1997 годзе Крыж як «дошку», што «зусім нядаўна паступіла зь дзяржаўнага музэю» ў Троіца-Сергіевую лаўру дакладна апісаў кіраўнік Беларускага экзархату Філарэт (Вахрамееў), які ўзяў зь яго часьцінку крыві Хрыста дзеля стварэньня копіі рэліквіі.

Вонкавыя спасылкі

• Навіны (укр.) // Расейская праваслаўная царква, 2025 г. Архіўная копія ад 2025 г. Праверана 20 чэрвеня 2025 г.
• Аддзел вонкавых царкоўных сувязяў Маскоўскага патрыярхату (укр.)
• Гісторык і археоляг Сяргей Тарасаў сьцьвярджае, што Крыж Эўфрасіньні Полацкай — у Троіца-Сергіевай лаўры пад Масквой, Радыё Свабода, 9 верасьня 2021 г.
• Лукашэнка заявіў, што Ўкраіну трэба вярнуць «ва ўлоньне нашай сапраўднай веры», Радыё Свабода, 7 студзеня 2022 г.